Gerra hasi zenean aita, Antonio Maria Labaien, Tolosako alkatea zen. Ondoren erbestera joan behar izan zenuen eta etxea kendu zizueten.
Falangek hartu zuen gure etxea aurrena eta gero sindikatuak, Sindikatu Bertikalak. Beste bi bizilagunek ere alde egin behar izan zuten: Maritxu Moraiz abertzaleak eta Antonio Oiarzabal errepublikarrak. Gure etxea ezustean erasotu zuten nafarrek, gauzak puskatu eta lapurtu egin zituzten. Eta amari zeukan dirua kendu zioten, osaba bitxigileen herentzian jasotakoa.
Beste askori kendu al zizkioten etxeak eta jabetzak?
Denei kendu zizkieten: Seseren txaleta Zumalakarregi kalean, Frente de Juventudes-entzat izan zen. Xebe Peñari ez zioten kendu gutxi zuelako eta Jesus Insausti Uzturreri ere gutxi. Ahal zuten guztia lapurtu zuten. Etxea eta gauza batzuk horrela jarraitzen dute, horrela gelditu dira, jabeei bueltatu gabe.
Noiz itzuli zineten?
Donibane Lohitzunen egon ginen. 1943an gurasoek Donostiako jesuitetara bidali ninduten, Espainiako batxilerra egitera, noizbait bueltatu beharko genuela pentsatuta. Pasaian egon nintzen Jesus Elosegi osaba eta Pilartxo Sansinenea izebarekin eta asteburuetan Tolosara joaten nintzen, amonaren etxera. Aita 1946 arte egon zen beste aldean. Aurrena Donostian bizitu ginen eta aita trenez joaten zen egunero Laborde y Labaien fabrikara lanera. 1950. urtera arte egongo ziren sindikatukoak gure etxean. Azkenean berreskuratu eta konpondu genuen, ukuilua bezala utzi zutelako. Mugimenduko buruzagiekin hitz egin behar izan genuen berreskuratzeko. Gordetzen dudan paper bakarra 1945ekoa da, poliziak aitari gutun bat bidali zion exento de responsabilidades gelditzen zela esanez.
Eta nola zegoen Tolosa?
Arazoa zen nola ikusten genuen beste aldetik, handik etorrita. Amonaren etxea ez zen gurea. Denak ziren oso kontserbadoreak, erregimenaren oso aldekoak. Gero demokrata asko sortu dira bat batean, baina garai hartan ‘galegoarekin’ oso gustura zeuden. Ez zen arazorik lantegietan. Ez zen inor mugitzen. Futbolera joaten ginen Berazubira edo Gorriti zinemara, Fumanchuren pelikulak ikustera. Hori zen plana. Amonak ematen zigun txistorra ogi puska batekin. Gose garaia erdizka pasea zegoen, oraindik baziren errazionamenduak. Kasinora zerbait hartzera joaten ginen lagunekin eta karnabaletan eta sanjoanetan dantzaldiak izaten ziren. Burgesiako neska guztiak gustura hartzen zuten. Mentalki oraindik Donibane Lohitzunen bizi ginen, lagunak eta han genituen. Oporretan joaten ginen.
Kasinora ez zela sartzen zioen Uzturrek.
Tolosako burgesia, gehienak abertzale izanak, Kasinon kokatzen ginen. Halako giro neutroa zegoen. Ez zuen zerikusirik abertzaletasunarekin, Kasino estamentu sozial bat zen. Burgesiaren estamentua, eta Uzturre ez zen burgesia, sagardotegiko semea zen. Eta sagardotegi batekoak ez ziren joaten Kasinora eta Kasinokoak ez ziren joaten sagardotegira. Beste gauza da garai hartako abertzale guztiak Batzokian biltzen ginela. Gerra aurretik esaten dut. Oso kultura gune bizia zen eta irekiagoa. Alderdia beti izan da horrelakoa, bere ezaugarria da. Tolosako giroa horrelakoa zen. Denak gatoz baserritik eta baserritik ez datorrena ijitokumea da. Bat batean Industria Iraultzarekin, XIX. mendean, familia batzuk aberastu egin ziren, beste batzuk Ameriketara joan ziren. Txanpon batzuk egin eta itzultzean industria batzuk jarri eta aberastu egin ziren. Baina XIX. mendera arte Tolosan dendariak eta baserritarrak zeuden. Gero sortu zen burgesia artifizial hori.
Nork agintzen zuen herrian?
Betikoek. Ez dakit zer aginte zuten, baina Jose Aranburu karlista erregearen ordezkaria zen, On Bonbongo Javier eta bere semea, Carlos Hugo, errege ordezkaria zen Tolosan, kargu sinbolikoa. Aranburu La Tolosana paper fabrikako akzioduna zen. Bere aita Gervasiok sortu zuen paper fabrika hori beste batzuekin. Tradizioz karlistak ziren. Jose Maria Caballerok ere agintzen zuen, gero Diputazioko lehendakari izan zena. Araluze notarioa eta gero Diputazioko burua Opusekoa zen. Alkateak (Llanos, Ortiz de Zarate) denak falangistak ziren. Gutxi ziren, baina presioa egiten zuten. Gerran fusilarekin agertu zirenak karlistak ziren, errekete astakiloak, eta atzetik etorri ziren falangistak. Gaiztoak ziren. Gaiztoena Ortiz de Zarate zen, alkatea izan zenaren anaia, txikia eta gaiztoa zen. Denek zioten beldurra. Gerra ondoren salaketa asko jarri zituela esaten zen. Karlistak eta falangistak erregimen berak estalita zeuden. Francok karlistak engainatu egin zituen, On Javier pikutara bidali zuen eta gero Carlos Hugo. Etorri ginenean Frente de Juventudes-ek oso indar gutxi zuen.
Eta militarrek, bazuten indarra?
Ez, baina makien mugimendua hasi zenean, 1944an edo 1945ean, hauen beldurrez tropa jarri zuten geltokiaren aurreko biltoki handian, konpainia bat edo. Hilabete batzuk egon ziren eta nabari zen kalean. Eta Tolosako ‘señoritak’ pozik ibiltzen ziren ofizialekin, karlistak, PNVkoak eta denak, sexuak ez baitauka alderdirik. Prozesioan atera ziren, ofiziala bere kasko eta sablearekin. Ez ziren euskaldunak. Nahitaezko zerbitzua egiten ari ziren. Francok ez zuen ejertzitoa desmobilizatu gerra amaitu ondoren, urte batzuk pasatu zituzten batzuk armadan.
Zein zen kaleko giroa?
Giro tristea, diru gutxi zegoen. Beste mundu bat zen, gero etorri da kontsumismoaren mundua. Gaur egungo Tolosak ez du zerikusirik Tolosa horrekin. Besteak beste, euskaldundu egin da. Francoren udaletxeetan ez zegoen aukerarik, ez demokraziarik, karguak nahierara izendatzen zituzten. Gu ezer gertatu ez balitz bezala bizi ginen.
Udalarekin harremanik ba al zenuten?
Ez, aitak arazoak izan zituelako. Jakin zen gerra aurretik Caballero, Raguan eta horiek Leaburuko San Sebastian ermitan bildu zirela eta aita Gineara bidaltzea erabaki zuten. Karlistak ziren. Prestatzen ari ziren, bazekiten zer zetorren. Gero, aita alkate zela, fusilatu egin zituzten Donostiako pasealeku Berrian, CNTkoek kamioneta batekin etorri eta, gobernadorearen aginduz, udaletxeko ziegatik eramanda. Aitari leporatu zioten. Alde egiteko esan zioten. Jende asko baserri karlistetan gorde zen.
Eta nora joan zineten?
Uztailean Zarautzera alde egin genuen, aita tropekin joan zen Mutrikura eta handik txalupa batean beste aldera. Gu Oñatira joan ginen, baina han ere segituan sartu ziren. Aitonak baimen bat lortu zigun beste aldean astebete pasatzeko eta hara joan ginen, Teresa Bandresekin. Txoferra Ildefonso Kalparsoro zen, paper fabrikakoa. Teresa negarrez zihoan. Senarra, udaletxeko idazkaria, tuberkuloso zegoen Baionan, alde egin baitzuen errepublikarra zelako. Negarra egiten zuen semea galdu zuelako, Luisito, falangista, frontean hil zen orain beata egin eta prozesioetan ateratzen duten Antoñita Bandresen anaia.
Beldur handia zegoen.
Adibidez, Xebe Peñak eta bere anaia Xabierrek, irakaslea, urte asko pasatu zituzten Bilbon, beldurrez. Beste jende asko beste aldean gelditu zen. Ramon Larrañaga Banco de Tolosako zuzendaria, adibidez. Bere seme-alabak han bizi dira. Hasieran giro tristea zegoen, gero… Hainbat aldi izan zen Francoren garaian, eta lehena errepresioa izan zen.
Francoren erorketaren zain bizi zineten.
Tolosan 1945-46an pentsatzen genuen aliatuek dena irabazita zutela eta ostikoa emango ziotela Francori. Gauzak baretu egin ziren. Besteak ere beldur ziren. Garai hartan Francok ez zuen enbaxadorerik Madrilen. Gerra hotza hasi zen. Stalinek Franco salbatu zuen. Gerra hotza hasi zenean Espainia oso base garrantzitsua izan zen amerikarrentzat, hortik dator Eisenhowerren bisita. Itxaropena pikutara joan zen orduan. ETAk eta gazte guztiek Jaurlaritzak ez zuela ezer egiten ikusten genuen. Eta Tolosan ere aipatzen genuen konfiantzazko jendearekin.
Francoren kontrako mugimenduaren hasieran nola gogoratzen duzu?
Donostian bizi ginenean, Tolosara itzuli baino lehen, gaztedi abertzalea euskaraz egiteko elkartzen ginen, Orixeren Euskaldunak liburua irakurtzeko… batzuk gudarostea berpiztu behar zela pentsatzen zuten. 1947-48an zen hori. Gaur egun ezagunak dira Iñaki Larramendi, Txillardegi, Rafa Albisu, Ganzarain… Garai hartan Txillardegik ez zekien euskaraz, gero ikasi zuen eta ez zen Txillardegi, Jose Luis Alvarez zen orduan. Ganzarainek gero Venezuelara alde egin zuen. Tximu deitzen genion eta oso trebea zen zuhaitzetara igo eta ikurrinak jartzen. Horiek eman zituzten ETAren lehen pausoak urte batzuk geroago, intelektualak ziren, Sartreren existenzialismoa jarraitzen zuten, marxismoan sartu ziren, nolabait. Lehen pausoa Jose Antonio Agirre lehendakaria bisitatzea izan zen, beraien zerbitzuak eskaintzeko. Ez zituela behar erantzun zien eta alderdikooi debekatu egin zigun horrelako gauzetan parte hartzea. Hor sortu zen zartaketa PNVren eta ETAren artean. Talde horretan nenbilen. Tolosan ez zegoen hori, mundu artifiziala zen, nolabait lehen fase hori pasa zenean, erdi erbesteratzearena. Gero kontuak normaltzen joan ziren, politikaz ez zen mintzatzen. Banekien Jose Uria familia abertzalekoa zela, nire laguna Jesus Mari Azurza ez zela… Nire osaba Doroteo Ziaurriz tolosarra EBBko lehendakaria zen eta alderdiko karneta 1948an eman zidan, 20 urte nituenean. Bibiano Larramendi Tolosan bizi zen, baina beldur handiarekin. Oñatin geundela, gure senitartekoak ez ziren etortzen gure etxera ez konprometitzeagatik, abertzale baten etxera joatea konprometitzea zen, salaketa giroa zegoen, giro nazkagarria.
PNV Tolosan biltzen zen?
Tolosan alderdi bezala oso gutxi funtzionatzen zuen garai hartan. Ez ginen biltzen, ez naiz inoiz bildu. Donostian bai. Aita bai, Ixaka Lopez-Mendizabalen etxean, han zuten tertulia, han zegoen kuartel nagusia, edo bestela gure etxean. Jende asko etortzen zen. Batzokia ere konfiskatuta zegoen. Askotan etortzen zen lo egitera Ajuriagerra. Beti ihes egiten ibiltzen zen. «Gizon misteriotsua etorri da», esaten zigun amak. Alderdian Dollfuss izengoitia zuen, diktadorea zelako, Austriako kantzilerra bezala, naziek hil zutena. Tertulia Angelita Arrueren etxean zegoen, Moraizen emaztea, aita ia egunero joaten zen. Hor abertzale taldea zegoen, bere belaunaldiko jendea. Besteak ezer pasako ez balitz bezala bizitzen ginen, zain, «hilko da, hilko da» pentsatuz, baina ez zen hiltzen. Jendea lasai bizi zen, etsita batzuk, pozik besteak eta gazte batzuk ETA sortzen.
Beste alderdiak ere desagertu egin ziren.
Sozialistak desagertu egin ziren Tolosatik, alde eginda. Giro politikorik ez zegoen. Klandestinitatea zen nagusi, tertulia txikiak. Adibidez, Juanito Garmendiaren dendan biltzen ziren, aita askotan joaten zen. Giro sozio-kulturala zen, politikoa baino gehiago. Ez zuten arazorik izan, erregimenak gogortasuna galdu baitzuen. Dena zen diru kontua, ustelkeria kontua, Francoren aldekoek interes ekonomiko asko zeuzkaten; Tolosan paper fabrikak-eta. Hutsunea zegoen euskararen eta Euskal Herriaren gaietan, burgesia sasieuropearra zen.
Kultur aldetik zer egiten zen?
Kultura aldetik gauza txiki batzuk hasi ziren (dantzariak, Santa Ageda koroak, antzerkia euskaraz), baina inportanteena ikastolak sortzea izan zen. XX. mendeko gertaerarik garrantzitsuena izan da. Tolosan 1967an sortu zen eta aita hor ibili zen. Gerra aurreko ikastolako ikasle ohia naiz, Laskorain kalean, Inaxia Munitarekin. Gero udalak txistu akademia eta udal ikastola sortu zituen eta horiek maitasunez eginak dira, apaltasunean, nahiz eta udal frankista izan.
Egoera pixkanaka aldatzen joan zen.
Gauzak aldatu ziren. Tolosan ez ginen hain mespreziatuak sentitzen. Familian ez genuen gorrotoa aurkitu, mespretxua baizik. Osabak aita inuzente bat zela esaten zidan. Bat batean, Franco bazihoala ikusitakoan, beste errespetu bat irabazi genuen.
Kalea mugitzen ere hasi zen: ETAren lehen hilketak, Burgosko Prozesuaren aurkako mobilizazioak…
ETAk 1968an Manzanas Irunen hil zuenean gauzak mugitzen hasi ziren. Burgosko Prozesuan protesta asko izan zen, nazioartean, gainera. Franco garai hartan parkinsonak jota zegoen eta uste dut ez zuela agintzen. Inguruan izango zituen batzuk, Carrero Blanco eta horiek. Interesak, banketxeak, Armada, Eliza (baina ez hemengoa, Madrilgoa)... ideologia galdu zuen erregimenak, frankismo hutsa zen: Franco eta polizia. Gaur PPri botoa ematen dioten askok Burgosko Prozesuan indultua atera zenean xanpainarekin ospatu zuten. Haiek ikusten zuten, usaintzen zuten, Franco hil eta aldaketa zetorrela eta beldurra zuten nolako aldaketa izango zen. Eta zortea izan dute. Donostiako burgesiakoek ospatu egin zuten, gero PPri botoa beti eman diotenak. Hasieran oso frankista edo karlistak ziren, gero inor ez. Mugimendu euskaltzaleak indarra hartu zuen, ikastolak izan ziren fenomeno nagusia eta horiek harritu egin ziren, «ez dira hil, berpiztu egin dira», pentsatzen zuten. Beraientzat shock bat bezala izan zen. Tolosan garbi ikusi zen. Operazio militarrak galdu genituen, baina gerra orain ari gara irabazten. Errealitatea da hori.
Elizak zein papera izan du?
Elizak indarra zuen. Ez zuen ondo jokatu. Gerra hasi zenean Don Braulio Arozena zen parrokoa Tolosan. Garai hartan, jende askok alde egin zuen, Adrian Laskibar udal arkitektoak adibidez, Askainera. Itzultzeko baimena eskatu eta poliziaren eta parrokoaren txostena behar zuen eta On Brauliok ukatu egin zion, erregimenaren aldekoa zen. Eliza ere gero aldatu egin zen, apaiza gazteekin. Garapena izan zen horretan ere. Parrokiaz aparte, frantziskotarrek pisu handia izan zuten. Sakramentinoek gutxiago uste dut. Elizarako Tolosa, baserriko mutilak seminariora joateko erreklutatzeko zentrua zen. Fraileak Arantzazura joaten ziren eta Tolosan sakramentinoak eta korazonistak zeuden. Baserritik komentura bidaltzen zituzten, han ikasi, trebatu eta horietako asko gero etxera itzultzen ziren. Jose Mari Otermin amezketarra adibidez, Euskadi Irratiko zuzendaria, artzai-mutila zen eta sakramentinoetan sartu zuten.
Eta poliziak?
Tolosan kuartela zegoen, baina ez zen nabaritzen, eta polizia ez zen ikusten. Ez zen ezer gertatzen. Gero bai, manifestazioak-eta hasi zirenean, itxialdiak Tolosan eta Donostian… Orduan ez zegoen polizia berezirik eta kalean jendea hiltzen hasi zen. Fusilatzen zekiten, gerra irabazten, baina ez zekiten pakea normaltasunez mantentzen. Erregimenaren ahultasunetako bat zen, prestatu gabe zeuden.
Franco hil zenean, zer gertatu zen?
Franco hil zenean jendeak ospatu egin zuen, hori guztiek. Erregimenekoek ez zuten ospatuko, noski. Orduan izan ziren zenbait hartu-eman karlista izandakoen aldetik PNV aldera, bitarteko militarrekin. Militarrek ere bazuten bere informazio zerbitzua Euskal Herrian. Tolosan ere izango zuten. Ez ziren tontoak, ikusten zuten konponbidea behar zutela, gerrako ondorioak-eta borratu behar zirela, gero egin dutena. Tolosan giroa aldatu egin zen. Abertzaleak ginen, eta ikastolen mugimendua indartu zen.
Udal berrien sorrera nola bizitu zenuen?
Donostiako gestoran, 1978an, lehendakariorde izan nintzen, Ramon Jauregi sozialista lehendakari zela. Donostiara, ezkondu nintzenean joan nintzen bizitzera, 1965ean. Ingalaterran eta Nafarroako Erriberan aritu nintzen lanean eta gero Donostiako Hotel Londresen. Garai hartan hainbeste alderdi zeuden: ESB, ORT, EIA, LAIA… Ia ez da batere gelditzen. Kristoren nahaste borrastea zegoen. Pentsatzen zuten lehen hauteskundeetan boto asko izango zituztela eta sekulako porrota izan zuten. Lehen hauteskundeetan hautagai izan nintzen, Alkain alkate atera zenean. 1980ean Eusko Jaurlaritzara joan nintzen Kultura sailburu gisa eta 1983an Donostiako alkate atera nintzen.
Nola azalduko zenuke hamarkada hauetan eman zen bilakaera?
Gaur egun giroa zeharo aldatu da Euskal Herrian. Inork ez du euskara zalantzan jartzen. Gerra aurrean izaten ziren karlistak, nazionalistak, sozialistak… Dena alderdikeria hutsa zen. Horiek pisua galdu dute. Mozorro batekin bezala egon ginen, itxurak egiten, eta gero beraiek egiten zituzten itxurak. Hori izan zen aldaketa; lehenik gu ginen beldur eta gero besteak. Erregimena interes ekonomikoengatik mantendu zen. Tolosan paper fabrikak eta denak kokatu ziren sisteman, ez zen politika, diru kontu hutsak ziren. Hori zen erregimena. Ilusioak beste aldean zeuden, abertzaleen aldean. Bi mundu paralelo bezala ziren eta besteak gelditu dira zokoratuak, ez dute parte hartu berpizkunde horretan.
