ELKARRIZKETA

«Delitu bat iruditzen zait arkeobotanika aztarnategi guztietan ez aplikatzea»

Josu Artutxa Dorronsoro 2025ko urt. 12a, 07:59

Amaia Arranz Otaegi arkeobotanikaria. J.A.D.

Emakume ikertzaile gazte batek egindako ekarpen nabarmena aitortuz saria jaso berri du Amaia Arranz arkeobotanikari tolosarrak; aurten, 10 urte beteko ditu doktoretza amaitu zuenetik.

Historian lizentziatua eta Arkeobotanikan doktorea da Amaia Arranz Otaegi (Tolosa, 1987). Historiaurrean aditua, bere ikerketaren zati handi bat Asiako hego-mendebaldean garatu du, Sirian, Jordanian eta Iranen. Bere ikerketa ildoak, besteak beste, Historiaurreko landare-dietaren azterketa, basa-landareen erabilera eta ondorengo etxekotze-prozesua dira. Orendainen egin dugu hitzordua berarekin, azken urteetan izandako aitortzez, arkeobotanikan egindako lehen hamarkadaz, bertako nahiz nazioarteko esperientzien alderaketaz, inoiz erantzun gabeko hipotesi eta galderez, eta, oro har, arkeobotanikaren garrantziaz luze eta zabal mintzatzeko.

Esaten da tolosarrak zuriak garela. Zu dagoeneko igaro al zara zuri izatetik eltxo izatera?

Urte batzuk daramatzat Orendainen, lasaitasun ederrean. Jaiotzez tolosarra naiz eta hala sentitzen naiz oraindik, baina egia da dagoeneko nire bizitzako zati handi bat hemen igaro dudala, eta beraz, orendaindarra ere banaiz.

Zer moduz bizi zara Orendainen?

Oso gustura bizi naiz. Naturan bizitzeak lasaitasun handia ematen du. Ikerlariok, gainera, bizitza estresagarria izaten dugu, eta horrelako ingurugiroan bizitzeak gauza oso onak ditu niretzat.

Baliteke pasa den azarotik zoriontsuago bizitzea. Izan ere, Eusko Jaurlaritzak eta Ikerbasquek emakume ikertzaile gazte batek egindako ekarpen nabarmena aitortuz saritu zintuzten. Nola jaso zenuen errekonozimendua?

Egia esan, sorpresaz. Aurreko urteetan, jarraitu izan nituen sari hauek, eta askotan pentsatzen nuen emakume asko zeudela sari hori merezi zutenak. Aitortu behar dut ez nintzela sentitzen saria lortzeko hautagai. Bestalde, askotan pentsatu izan dut ea horrelako sariak beharrezkoak ote diren. Emakume zientzialariok dugun papera aitortzeko sariak dira, eta horrek, argi eta garbi esan nahi du arazo bat daukagula. Orduan, pena ematen dit horrelako sariak egoteak; hala ere, aldi berean, sentitzen dut beharrezkoa dela emakumeok zientzian egiten dugun lana aitortzea.

Beharrezkoa izango da ere atzetik etor daitezkeen emakume zientzialariei bultzada bat emateko. Nola datoz belaunaldi berriak?

Oraindik estereotipo asko daude. Zientziaz pentsatzen jartzen garenean, nahigabe ere maskulinitatearekin lotzen dugu. Badira 1960ko hamarkadatik aurrera haurrekin egindako esperimentu oso politak, non esaten zaien zientzialari bat irudikatzeko. Lehen bi hamarkadetan, marrazki guztietan gizonak azaltzen ziren; ehunetik bat izango zen emakumea. Azken hamarkadetan, hori aldatzen ari da, eta %30 izango dira marraztutako emakume zientzialariak. Oraindik, baina, lan handia dago egiteko.

Zer da benetan sariarekin aitortu zintuztena?

Sari hauek hiru kategoria desberdin dituzte: katedradunak, erdibideko ikerlari finkoak eta ikerlari gazteak. Hiru maila horietan euskal zientziara ekarpenak egin dituzten emakumeen lana aitortzea dute helburu. Aurten, kasualitatez, hiru sari horiez gain, beste bost errekonozimendu ere izan dira; epaimahaiak esan du oso zaila izan dela hiru bakarrik hautatzea, emakume asko gaudelako. Nire kasuan, inoizko ogi zaharrenaren aurkikuntzagatik eta une honetan burutzen ari naizen zailtasun handiko proiektu europar batengatik jaso dut aitortza.

Aipatutako hau ez da azken urteetan jaso duzun aitortza bakarra. 2023ko azaroan, Jakiundeko kide urgazle gazte hautatu zintuzten. Zer suposatzen du horrek?

Oso interesgarria da. Jakiundek hainbat ordezkari ditu alor desberdinetakoak, besteak beste, artea, medikuntza, ingeniaritza, matematika, biologia eta historia. Urtero, akademiara kide gazteak txertatzen saiatzen dira, eta nire kasuan, historiaurreko ordezkaria naiz. Urtean pare bat aldiz elkartzen gara, Euskal Herrian ditugun arazoez eztabaidatzeko, gure esperientzia eta iritziak partekatzeko eta alor desberdinetako ikerlariekin harremana sustatzeko.

2015az geroztik, Arkeobotanikan doktorea zara. Nola baloratzen duzu lehen hamarkada hau?

Lehen sentsazioa da segituan igaro dela hamarkada. Doktoretza-tesia ikasketa prozesu bat izan ohi da, eta doktoretza bukatu ondoren ere, ikasten jarraitzen dugu. Esango nuke, hamarkada honetan askatasun handiarekin lan egin ahal izan dudala. Bidaiatzeko aukera handia izan dut, gainera, eta abentura ugari bizi izan ditut.

Asko ikasi, eta ikerketari, oro har, asko eman, ezta?

Bai. Ikerkuntzan lanean ari garenok ez dugu ordutegi finko bat. Pasioz aritzen gara lanean, eta batzuetan, orduak nahigabe joaten zaizkigu. Aurkikuntza ugari egin ditugu, baita artikulu asko idatzi ere, eta asebeteta sentitzen naiz. Pozik nago hamar urte hauetan egin dudan lanarekin.

 

«Ikerlariok ez dugu ordutegi finkorik. Pasioz aritzen gara lanean, eta orduak nahigabe joaten dira»

 

2015etik 2020ra, ikerlari lanetan aritu zinen Kopenhageko Unibertsitatean. Nola gogoratzen duzu Danimarkako etapa hura?

Oso etapa garrantzitsua izan zen nire bizitzan. Hainbat proiektutan aritu naiz lanean, batez ere, Asia hego-mendebaldeko herrialdeetan, gehienbat Jordanian; gerora, ia zortzi urtez egon naiz urtero bertan industen. Iranen ere egon nintzen. Esperientzia oso polita eta oso aberasgarria izan zen, beste herrialde batzuetako aztarnategietan lan egiteko aukera eman zidalako.

2015ean, Danimarkan lanean hastean, esan zenuen bertan ikerketarako diru asko inbertitzen zela, eta Euskal Herrian oso zaila zela zenbait proiektu aurrera ateratzea. Handik hiru urtera aitortu zenuen egoera ez zela batere aldatu, pena handia zenuela, eta ilun ikusten zenuela etorkizuna. Euskal Herrian dirua botatzen ari zirela iruditzen zitzaizun, eta esan zenuen jendea oso erreta zegoela. Hamar urte geroago, zein da egoera?

Ez nuke esango askoz hobea denik. Sentsazioa dut antzeko egoeran jarraitzen dugula, Danimarkan egiten den inbertsiorik ez delako egiten hemen, ez Euskal Herrian, ezta Espainian ere. Eta hori, noski, arazo bat da. Nik hemen dirua botatzen ari zirela esan nuen, batez ere, ondorengo arrazoiagatik: doktoretza egiteko diru laguntzak lortzea nahiko erraza da, baina ondoren, ikerkuntza-lanak egiten jarraitzeko zailtasunak handiak izaten dira, baita geroago lanpostu finko bat lortzeko ere. Egia da gaur egungo kontratuak hobeak direla, lan baldintzak ere hobetu direla, baina oraindik asko falta da, behintzat, Danimarkan eta beste herrialde batzuetan duten egoera idiliko horretara iristeko.

Zu gaur egun hemen ari zara lanean. Aldea oraindik nabarmenagoa da egoera barrutik bizitzen duzunean?

Nik zorte handia izan dut. Europar proiektu potolo bat gauzatzeko aukera lortzeak, Euskal Herriko Unibertsitatean lanpostu bat edukitzea ahalbidetu zidan; bestela, agian, ez nintzateke Euskal Herrian egongo, eta atzerrian jarraituko nuke lanean. Unibertsitatean sartzea oso zaila da, postu gutxi daudelako eta oztopo handiak egoten direlako.

Aranzadi Zientzia Elkartea historiaurreko miaketak egiten ari da Oria arroan, Aranerrekako harpeko aztarnategi arkeologikoan. Zu eta Jon Aldaia ikerlariak ari zarete ikerketa gidatzen, zein okupazio motakoa den eta nolako egituraketa duen ikusteko, eta oraingoz, animalien hezurrak eta sutondo baten aztarnak topatu dituzue. Zer moduz doa indusketa?

Lan handia egiten ari da Jon inguruko aztarnategietan. Beti esan izan da Oriako arroan aztarnategi arkeologikoak falta zirela, eta eremu horretan dagoen hutsune hori betetzea da proiektuaren helburua, hau da, miaketa sistematiko bat egitea, aztarnategiak bilatzeko. Villabona eta Zizurkil inguruan sutondoak eta bestelako elementuak topatu ditugu. Egia da aztarna zaharragoak aurkitzea espero genuela, Paleolito garaikoak edo, baina ez ditugu topatu. Ibarran ere ari gara, beste kobazulo batean, baina bertan ere ez dugu aztarna zaharragorik aurkitu.

Oraingoz, goiko geruzak aztertu ditugu, eta horiek modernoenak izan ohi dira. Burdin Aroko edo Brontze Aroko aztarnak topatzen dira horietan. Orduan, lanean jarraitu beharko dugu sakonago dauden geruzetara iritsi eta Paleolitoko, Mesolitoko edo Neolitoko aztarnak aurkitu nahi baditugu, eta batez ere, hasierako hipotesia baieztatzeko, hutsune hori benetakoa den ala ez jakiteko, alegia.

Beraz, ez da urrutira joan behar aztarna historikoak aurkitu ahal izateko.

Aranzadi Zientzia Elkarteak lan handia egiten du Euskal Herriko arkeologian, batez ere, Gipuzkoan eta Nafarroan. Egin beharreko lana da, eta aitortu behar dut hemen sekulako potentziala dugula.

«Aranzadi lan handia egiten ari da Euskal Herrian; aitortu behar dut hemen sekulako potentziala dugula»

Espainiako Ikerketa Zientifikoen Kontseilu Goreneko (CSIC) Historia Institutuan lan egin zenuen, eta gaur egun, Ikerbasque fundazioko ikerlaria zara. Zurea ez da ibilbide makala izaten ari...

Lehenik, Kopenhagen aritu nintzen lanean; ondoren, Parisen; gero, Madrilen; eta orain, hemen ari naiz. Urteak igaro ahala, gerturatzen joan naizela esan daiteke.

Arkeobotanika pasioz egiten duzun lana dela aipatu duzu. Hala ere, nolako lana da zuena?

Denetik dauka eta lan betea da. Indusketa garrantzitsuetan parte hartzen dugu; sedimentuak eta laginak hartu eta urarekin prozesatzen ditugu. Ondoren, laborategian lan egitea egokitzen zaigu; jasotako aztarnen lehen analisia egiten dugu eta identifikatzen saiatzen gara. Gero, emaitzen deskribapena egiten dugu eta datuak interpretatzen ditugu. Azken urrats horretarako, ezinbestekoa da orain arteko argitalpenak ondo kontrolatzea, hau da, zein hutsune dauden jabetzea, erantzuteko falta diren galderak zeintzuk diren jakitea. Oso ondo kudeatu beharreko informazioa da. Horretaz guztiaz gain, idatzi ere egiten dugu. Askotan esaten dut arkeologoa izateaz gain, idazlea ere banaizela. Orduak igarotzen ditut idazten.

Askotan gertatuko zaizue hipotesi edo uste bat indartzeko sekulako lana egin, baina nahikoa arrazoi ez izan eta zuen teoriak atzera botatzea, ezta?

Bai, eta gerta liteke hipotesi bat izan eta hori baieztatzeko ikerketak urteak edo hamarkadak irautea. Etengabe galdera bera bueltaka izaten duzu buruan, baina nahikoa datu izan arte ezinezkoa da baieztatzea. Frustrazio puntu bat ere eragiten du horrek. Askotan, gainera, oso gertu ikusten dugu baieztapena, baina amaierarik ez da iristen.

Eta zenbaitetan, arrasto batetik informazio asko topatu daitekeelakoan, denbora asko igaro eta baliozko ezer ez topatzea ere bai. Akaso, horrelakoetan, denbora galtzen dela pentsatu izan duzu.

Galdu bai, baina aldi berean, denbora irabazi ere egiten da kasu horietan, laborategiko lana eginda dagoelako. «Ahal nuena ikertu dut, eta hau da dagoena. Hau da aztarnategi honetan topatu dudana, eta honaino irakurri dezaket», esaten duzu. Muga horiek topatzeak ere betetzen gaitu.

Inoiz gertatu al zaizu hipotesi edo galdera batekin denbora asko pasa behar izatea?

Nekazaritzaren sorrerari buruz egin nuen doktoretza-tesia, eta duela hamalau urte hasi nintzen. Historiaurreko gai potolo bat zen, baina nekazaritzaren inguruan dena nekiela pentsatzen nuen, eta oraindik ez dut erantzunik. Pentsa! Asko falta zait, gainera. Erantzuna bera ez dut gertu ikusten, ezta hurrengo bost urteetan ere. Gehiago beharko ditudala iruditzen zait.

Zer ematen dizu arkeobotanikak?

Oro har, gauza asko. Esperientzia ikaragarriak, zentzu guztietan. Ikerketarako erreminta asko eman dizkit, baita Historiaurreko galdera potoloei erantzuteko aukera ere. Azken finean, arkeobotanikari esker, gauza asko dakizkigu: klima aldaketa, landaretzaren inpaktua, nekazaritzaren sorrera, elikagaiak... Uste dut askotan ez dela balioan jartzen diziplina modura duen garrantzia.

Bestetik, etnografia edo etnobotanika egiten dugunean, bizitzeko modu berriak topatzea oso aberasgarria da. Gogoan ditut Sirian edo Iranen nomadekin egon gineneko uneak. Askotan, gure eguneroko errutinan murgiltzen gara eta burua lehertu egiten zaigu.

Azkenik, pertsonalki, bidaiatzeko eta jende ugari ezagutzeko aukera ematen dit. Atzerriko herrialdeetan bizitzen ditudan esperientziak bizi-esperientziak dira. Adibidez, Jordanian familia beduinoa dudala esaten dut; oraindik beraiekin harremana izaten jarraitzen dut.

Aipatu dituzun herrialdeetan lortutako jakintza hona ekartzeko eta alderantzizko bidea egiteko ere balioko dizu.

Bai. Ezagutzak partekatzeko aukera handia ematen du arkeobotanikak. Egon ginen Asiako hego-mendebaldeko herrialdeetan harro egon beharko lukete dauzkaten aztarnategiez eta daukaten ondareaz. Paregabea da. Hala ere, arkeologia ez daukate hain garatua. Ez dauzkate horrenbeste aditu, eta ez dago arkeobotanikari bat bera ere. Giza baliabideen aldetik, ez dago ezer. Horrenbestez, beharrezkoa iruditzen zait formakuntzarako baliagarria izan daitekeen gure ezagutza transmititzeko aukera hori izatea.

 

«Asia hego-mendebaldeko herrialdeetan harro egon beharko lukete dauzkaten aztarnategiez eta daukaten ondareaz»

Pobrezia handiko herrialdeak dira, gerran murgilduta egon ohi direnak.

Siriaren kasuan, 2011z geroztik ezin izan dugu hara itzuli. Orain badirudi gauzak aldatuko direla. Herrialde hauetan arkeologia oso kolonialista izan da betidanik, eta batez ere, 1930eko hamarkadaz geroztik. Gaur egun, kontu handiagoa izaten dute, baina oraindik ere estraktibismorantz jotzen da. Arkeologoak bertara joaten dira, ondarea hartu eta beraien herrialdeetara eramaten dute, eta berez, hartu-eman bat egon beharko luke, hau da, gure ezagutzarekin bertako ikerlariak formatu beharko genituzke, eta erremintak eman beharko genizkieke, beraien ondarea ikertu dezaten.

Zer nahiko zenuke mantendu eta zer aldatu arkeobotanikatik?

Mantentzekoak baino, aldatzekoak ikusten ditut gehiago. Orain esan dudan moduan, tokiko ikerlariak behar dira, edozein herrialdetan, gure proiektuetara batzeko, eta zenbaitetan, finantziazio bidez laguntza handiagoa eman behar da. Bestela, testuinguru kolonialista batean murgilduta jarraituko dugu. Bestetik, arkeobotanika oraindik ez da aplikatzen aztarnategi guztietan, eta hori delitu bat iruditzen zait. Suharriak, hezurrak eta zeramikazko elementuak jaso eta aztertzen dira, baina eta landareak? Ez dago baliozko erantzunik horretarako.

2019an egindako elkarrizketa batean esan zenuen arkeologian gizonezkoei proiektu gehiago ematen zizkietela. Gaur egun, hala izaten jarraitzen du?

Bai. Une honetan, inkesta bat egiten ari gara arkeobotanikarion artean, etikaren eta emakumeen paperaren inguruko zenbait galdera proposatuz, eta alor nahiko paradigmatikoa dela ondorioztatzen ari gara. Arkeobotanikari gehienak emakumeak gara, baina proiektu askotako, laborategietako edo aldizkarien editorialetako postuetan gizonezkoak agertzen dira. Berez, oso gutxi dira, baina beraiek daude puntako postuetan. Oso argi ikusten dugu hemen arazo potolo bat dagoela.

Erlazionatuak

Ez diogu hau kapritxo hutsagatik: lagun gaitzazu . Eduki hau guztia doan ikus dezakezu euskarazko hitzik gabeko Tolosaldea ez dugulako irudikatzen. Atarikide, iragarle eta erakunde askoren laguntzarik gabe ez litzateke posible hori. Gero eta komunitate handiagoa sortu, orduan eta sendoagoa izango da Ataria: zurekin, zuekin. Ez utzi biharko gaur egin dezakezun hori: egin zaitez Atarikide!


EGIN ATARIKIDE!