Nestor Basterretxea, Artista
Ez da erraza Hondarribiko Idurmendieta baserrirako bidearekin bat egitea. Han bizi da Nestor Basterretxea (Bermeo, 1924), hasiera batean bere lagun Jorge Oteizarentzat aurkitu zuen etxean. Gerrak eta erbesteak bere arte adierazpenei forma eman izan diotela uste du, eta ia bederatzi hamarkadako bizitza luzearen ondoren, oraindik ere harrigarri suertatzen zaio haurren sormena.
Bihar, omenaldia egingo diote Tolosako I. Eskulturasteko itxiera ekitaldian, herriko ondare artistikoaren garapenean eskainitako laguntzagatik.
Hamaika omenaldi egin dizkizute jada, baina, beti piztuko du poza.
Bai, ilusioa beti eragiten dute horrelako gauzek. Ez dakit halakorik merezi dudan edo ez baina...
Eskulturastea bezalako ekimenek artearen hariari segida ematen diote?
Bai, noski. Tolosan beti zaindu izan da asko kultura eta berau inguratzen duen guztia, eta oso ondo dago hori. Bizirik mantendu behar da kultura.
Autodidakta izan zinen zure hastapenetan.
Nire erabateko bokazioa izan da; ez da merezimendua. Esango nuke, obsesio batekin jaiotzen garela, eta gauzak seriotasunez hartzen badira, obsesiora bideratzen da bat. Oteizak esango lukeen bezala, zerbaiten obsesiorik ez duena, galduta dago [barreak]. Nik txikitatik asko marrazten nuen; oso gaizki, pentsatzen dut, baina asko. Nire bizitza zertxobait antolatzeko adinera iritsi nintzenean, ordea, bi gerrarekin topo egin nuen: Espainiako Gerrak, batetik, hamabi urte nituela harrapatu ninduen ezustez; beranduago, jada Frantzian errefuxiatuta geundela, Bigarren Mundu Gerra etorri zen. Soinean genuenarekin alde egin behar izan genuen Paristik, alemanak zetozela eta. Garai hartan arkitektoa izan nahi nuen nik, baina noski, egoera hartan, ezinezkoa zen. Ideal horri heldu nahian, ordea, gizon ikasia, kulturaduna, izan behar nuela pentsatu nuen, behinik behin, sormenaren, artearen eta diseinuaren esparru horretan. Unibertsitate ikasketetan hasi ezin horrek, beste hainbat gauza ikusteko askatasuna eman zidan, eta marrazten, margotzen, zizelatzen,... hasi nintzen.
Gerora arte adierazpen askotan aritu zaren arren, Nestor Basterretxea eskultore moduan da ezaguna.
Argazkigintza esperimentalarekiko interes handia nuen, eta baita zinemarekiko ere. Zinea da tresnarik osoena; erritmoa du, txuri-beltzekoa edo koloreduna izan daiteke, ahotsa, gertakizunak, musika,... Gauza asko ditu, eta zinema bera ikusteko modua ere oso-oso berezia da: ia beti areto ilun batean izaten da, eta pelikula ikusle bakoitzari zuzentzen zaiola ematen du. Horregatik hunkitzen gara, edo negar egiten dugu. Oso interesgarria suertatzen zait zinemak duen xarma hori. Dena den, zenbait film egindakoa naizen arren, ez naiz zinema gizona; horretarako erabat zineman aritu behar du batek.
Zenbateraino sartu zinen mundu horretan?
13 edo 14 dokumental egin nituen, baina ez dut sekula pertsonekin lan egin. Gogoan dut, Hondarribian ezagutu nuela Txileko zinema zuzendari bat, eta film bat nola zuzendu behar ote zen galdetu nion. «Nik aktoreak zigortu eta mendean hartzen ditut, baina beste batzuek ez», esan zidan. Gerora irakurri nuen, halaxe zela; badirela beren ideia azaldu eta ondoren aktoreei askatasunez lan egiten uzten dieten zuzendari oso onak. Txiletarrak aurkakoa egiten zuen, eta iraindu egiten zituen aktoreak, haren ustez pantailan ateratzea baitzen aktoreen gogo bakarra. Nik ez dakit zer den hobea, baina zuzendari honek oso pelikula onak egin zituen Txilen, Pinocheten aurka-eta.
Mundu irekia da, beraz, zinemarena.
Bai, noski. Hala ere, ez dira sekula hauek izan ni dokumentaletara eraman nauten arrazoiak. Baina horixe, ni enaiz zinemagilea, eta dokumentala errazagoa da: egoerak, paisajeak, eszenografiak eta gertaerak, hor daude jada. Zuzendariak bere sentiberatasunaz filmatu besterik ez du egin behar.
Zure sormen lanetan beti garrantzia handia izan dute euskal sustraiek.
Oso garrantzitsua da niretzat euskal dimentsioa, eta honek eskulturan eragin dit batez ere. Ustez merezimendu pixka bat duen zerbait egin nuen, mitologia oinarri hartuz: Euskal Serie Kosmogonikoa.
Zerk eraman zintuen horretara?
Mitologia oso kontu serioa izan da herri honetan, guztietan bezala. Gure kasuan, txiroa da mitologia, oso etxekoa, baina gurea da. Mendeetan barrena grabitatu izan du mitologia honek, eta gure arbasoek erlijio moduan bizi izan dituzte kontu hauetako asko. Nik, gure mitologiaren handitasun hura jada ahaztuta zegoela sentitu nuen, eta, ia-ia, komikien bidez soilik azaldua izan zela. Honen aurrean, euskal mitologia ondo ikertzea pentsatu nuen, Joxemiel Barandiaranek ikertutakotik abiatuta, ondoren, horri arte kategoria emateko. Prozesu honek, euskaldunon historia hobeto ezagutzen lagundu zidan, istorio hauetariko asko, aspaldiko euskaldunen irudimenetik sortutakoak izan baitziren. Nire herria hobeto ezagutzeko bidea izan zen, beraz. Emakumezko pertsonaia bat, Mari, nolabait esatearren, mitologia honen jabea izatea, berrikuntza bat zen. Egia hau, adituek aztertua eta kontatua da. Horrela beraz, egurrean, eta tailugileen laguntzaz, hemeretzi irudi sortu nituen. Eta oso harro nago hori egin izanaz; oroitzapen lauso batetik, balio estetikoa eta poetikoa duen irudi galeria bat sortzeaz.
Obra horrek euskaldunon ohituretan gehiago sakontzera bultzatu zintuen?
Bai, hilarrienganako interes handia piztu zidan honek, eta baita nolabaiteko magiaz, izpiritu txarrak uxatzeko, baserrietako ateetan jartzen zituzten eguzkiloreenganakoa ere. Baina honi kontu politikoa gehitu behar zaio; izan ere, oso-oso euskalduna sentitzen naiz politikoki. Eta argi dago horrek zer dakarren. Oteizaren aipura itzuli behar da: obsesionaturik ez dagoena, galduta dago. Obsesioren bat eduki behar dela uste dut. Ez legeak hala diolako, norberak, ahal duen neurrian, pertsona konprometitua sentitu behar duelako. Eskulturaren bidez txertatu nuen, batez ere, euskal mundua nire obran.
Oteiza aipatu duzu jada bi aldiz, eta berarekin eta beste batzuekin batera, Gaur taldea osatu zenuen. Zein helburu zenituzten arteari begira?
Zoria oso garrantzitsua da bizitzan, eta gure aurreikuspenetatik erabat alde egiten duen zerbait da. Zoriak eragin zuen, urte jakin haietan, artista eta eskultore talde hark elkar ezagutzea. Zumeta, Sistiaga eta neroni bakarrik bizi gara talde hartatik. Oteizaren ideia izan zen Gaur taldea; berak Euskal Herri osoko kideak sartu nahi izan zituen, eta Araban, Bizkaian, Gipuzkoan eta Nafarroan ere sortu ziren antzeko taldeak. Gurea zen talderik indartsuena, hala ere; Oteiza eta Txillida zeuden. Kontuak kontu, talde hartan proposamen berritzaileak falta izan ziren. Oteizak berak sortutako teoria batzuk atera ziren handik, lehenagotik jada existitzen ziren zehaztapen batzuen inguruan. Niretzat, ordea, sortzea asmatzearen sinonimo da. Zenbaitek gezurti deitu izan diote Oteizari. Baina Jorge Oteiza ez da gezurtia, asmatzailea da. Asmatzaileak beti oker samar hasten dira, erasotuta. Baina Oteiza asmatzaile zoragarria zen.
Hori ere artea ote?
Bazuen gauza bitxi bat: kontraesanak. Askotan gezurtatzen zuen berak esandakoa, eta horrek gainontzekoak nahasten gintuen. Azkenean, ordea, bere adimen eta buruargitasunagatik zela pentsatzera iristen ginen denok; oso buruargia izan behar da, esaterako, denbora luzez teoria bat defendatzen aritu, eta gero, horri buelta eman eta esandakoa erabat baliogabetzeko. Honi dagokionez, Oteiza onena izan da, eta denbora asko beharko da, bere dohainak eta bere kalitatea dituen beste norbait etor dadin.
Zer gertatu zen talde harekin?
Desegin egin zen, eta zoritxarrez, euskaldunok garena oso ondo azaltzen duen zerbait da. Euskaldunok, funtsean, oso izaki independenteak gara. Badira taldeak, noski, baina hori gazte garaian gertatzen da. Zahartzen hasten garenean, interes eta grina gehien pizten diguna bakardadea dela pentsatzen dugu. Horrek ez du esan nahi, elkartasunik ez dugunik.
Artearekin ere badu loturarik bakardade horrek, ezta?
Bai. Artea hain da jarduera intimoa... Norberaren barren-barrenetik ateratzen den zerbait da, eta batzuetan azaltzea ere oso zail suertatzen da. Izan ere, obra baten inguruan egin aurretik pentsatutakoa azal daiteke, baina bidean barrena aurkitzen dena ez dakizu nondik atera den, eta ez da pedantekeria, baina hor kontu ilunak sortzen dira. Eta honek guztiak bakarrik egoteko gogo hori pizten du. Dena den, Gaur taldea ez zen arrazoi hauengatik banatu; Oteizaren eta Txillidaren arteko eztabaida oso gogor bat medio gertatu zen haustura. Besteok, ez genien, beharbada, eztabaida konpontzeko aholkurik eman, eta bitan banatu ginen. Alde batetik joan ziren Txillidaren zaleak, eta beste aldean, gu geratu ginen, Oteizaren zaleak, alegia.
Nola ezagutu zenuen Oteiza?
Bost urte Frantzian igaro, eta Argentinan jada hamaika neramatzala, hona etorri nintzen, 27 urterekin; baina Argentinan ezagutu genuen elkar.
Arantzazuko santutegiko auzian elkarrekin izan zineten.
Bai. Ni hona iritsi, eta orduan ari ziren elizako eraikina amaitzen, eta han topo egin genuen berriro; epaimahaikidea zen. Eskultura Oteizak egingo zuela jada erabakita zegoen, merezimendu osoz gainera. Izan ere, Oteizak artearen oinarria espazioa zela esan zuenean, oso gutxik izan zuten konfidantza beregan; baina izan zutenak oso garrantzitsuak izan ziren, eta horien artean Arantzazuko arkitektoak zeuden.
Zu pinturan aritu zinen santutegian.
Bai. Hona etorri nintzen, eta soldaduska ez egiteagatik ez nintzen kontsuletxetik pasa. Beraz, hilabetez bakarrik gera nintekeen hemen. Baina, nola diren kontuak! Arantzazurako lana aurkeztu eta irabazi egin nuen. Geratzea erabaki nuen, baina Afrikan pasa behar izan nituen bederatzi hilabete. Azkenean lanean hasi ginen, hiruron artean: Oteiza, Carlos Pascual de Lara madrildarra eta ni.
Kripta margotzen hasi zinen, beraz.
500 metro karratu margotu behar nituen. Baina Elizak, aspaldiko garaiez geroztik, gauza metafisikoak irudien bidez adieraztea eskatu izan die artistei: Jainkoa, betikotasuna,... Zer gertatu da irudi hauekin? Denborarekin, Jainkoa adibidez, gizon ederra da, ile luzearekin, laino baten gainean eserita, eta atzean hego erraldoidun aingeruak dituela. Arte hau guztia, barregarria da. Horrela beraz, muga horien barruan ez sartzeagatik, Vatikanoak zigortu egin gintuen, eta Arantzazutik alde egin behar izan genuen. Nik, kripta bat marraztu nuen hasiera hartan, eta 27 urte beranduago lortu nuen, azkenik, kriptan bertan margotzea. Asko aldatu zen denbora-tarte hartan, eta, errespetu osoz, gogoak eman zidan moduan margotu nuen [barreak]. Orain gutxi jakin dut, gainera, nire pinturak hondatzen hasiak direla, hezetasunagatik onddo bat sortu baita. Protesta egin beharko dut. Badakit ez gaudela dirua xahutzeko unerik onenean, eta hori konpontzea lan handia da. Baina, ez bada ezer egiten, pintura guztiak galdu egingo dira. Hau da nire egungo kezketako bat.
Zure ibilbide artistikoaren heldutasunean harrapatu zintuen Arantzazuko auziak?
Lanbidean aurrera egiteak, eta mailaz maila joateak, konpromiso batzuk dakartza, estiloz nahiz gaiez aldatzeko. Eta, nire ustez, goruntz doan prozesu horretan, norberagan eragina duten hainbat pertsonen obra ukitzen da. Nigan, erbestean nengoela, Gutierrez Solanak eragin nabarmena izan zuen; Espainia beltza margotu zuen berak. Noski, niri, gerra eta heriotzaren trantze dramatiko haiek bizi izanak sortu zidan zerbait barrenean. Finean, artista bezala heltzerakoan, norberaren pentsaeratik gertu dagoen jendearen babesa hartzen du batek. Eta heldutasun horretan, Mexikoko muralgileen lanak interes handia piztu zuen nigan; Orozco margolari besamotzarenak, zehazki. Interesa piztu zuen, ez estetikagatik bereziki, baizik eta nire bizipenen aurrean, eurek Mexiko berria, askatasuna, burua altxa zuen gizartea, eta abar, margotzen zutelako. Ikuspuntu politiko hartatik, beraz, asko gerturatu nintzen mexikarrengana.
Adinak artearekiko ikuspegia aldatu dizu?
Eboluzionatzen ari nintzen heinean, arte abstraktura heldu nintzen. Arte abstraktua, aurretik existitu den hori kontuan hartu gabe obra batzuk sortzea da. Hau da, ezerezetik sortzen den obra bat da, norbere buruarekin apostu moduko bat. Sekulako zailtasunak ditu.
Jendeak ondoegi ez ulertzea bat izan liteke?
Bai. Jendeak zerbait ulertzen ez duenean, zuzenean baztertu egiten du. Eta ez dira konturatzen arte abstraktuaren zailtasunaz. Baina zu artista moduan horra heltzen bazara, ondradutasunez horretan jarraitu behar duzu.
Zuk halaxe egin duzu.
Bai. Baina zer gertatzen da? Abstrakzioa ia beti dela, gaiaren sinpletzea. Horrela, ni iritsi izan naiz plano baten gainean zirkulu bat marraztera, jarraian neure buruari galdetzeko, «nora noa ni orain hemendik?». Trantze horretan nago oraindik ere.
Belaunaldi berriek, hala ere, arte abstraktuan dihardute, ezta?
Bai, bai. Gazteak hasi dira, eta egiten dituzte lanak; arte abstraktua indarrez sortu zen. 1925ean, Vasili Kandinski margolari errusiarrak esan zuen, lerroa, planoa, kolorea eta bolumena, euren kabuz eta euren artean nahastuz, artelan bat sortzeko modua direla. Orduan sortu zen arte abstraktua. Muga batzuk baditu, finean, inguratzen gaituen guztia atzean utzi behar baita, forma geometrikoak eta halakoak erabiltzeko. Baina nik obra bat sortzen dudanean, horixe da ikusten eta sentitzen dudana.
