Euskalduntasun ranking bat balego, Tolosaldea laugarren postuan legoke, ezagutzaren arabera. Piramideak ere irauli dira eta, duela 30 urte euskaraz heldu gehiagok baldin bazekiten ere, gaur egun haur eta gaztetxoena da ezagutza daturik altuena. Badirudi eskualdeak talaia bikaina duela etorkizun euskaldunago bati begiratzeko, baina, egiazki, bi ahoko ezpata da: herri txiki eta euskaldunenetako egoerak okerrera egin du, eta alderantzizkoa gertatzen ari da herri nagusienetan.
Euskaraz bizi a(ha)l gara? saioan datu-zaparrada xehatua baliatu zuen Garikoitz Goikoetxea kazetariak, joan den asteazkenean, eta, besteak beste, Tolosan egin berri dituzten kale neurketak ere izan zituen hizpide: elkarrizketen %47,5 gertatzen dira euskaraz. Mezu argi bat zabaldu du Galtzaundik: Tolosaldeak zukua atera behar die eskura dituen baldintza onei, euskara lehentasunen agendan jarriz, eta ardura bat hartuz.
Inkestek eta kaleko neurketek eman ohi dituzte hizkuntzen egoerei argazkiak ateratzeko gakoak eta, ezagutzari begira, Tolosaldeko herritarren %78,9k badakite euskaraz. Lea-Artibai, Urola Kosta eta Busturialdea eskualdeak leudeke aurretik, eta horrek erakutsiko luke, Euskal Herriko erdigunea dela euskaldunena.
Tolosaldean 1981eko datuak 2011. urtekoekin alderatuta, agerikoa da, besteak beste, D ereduaren eragina: 1981ean zaharrenena zen ezagutza daturik altuena eta, 2011. urtean, gazteek euskara gehiago dakite. Hala ere, 28 herrietan desberdintasun nabarmenak daude, oro har, herrien izaerei lotutakoak: herri nagusienetakoa da ezagutzarik baxuena. Horrela, Orexa dago lehen postuan –%96,7–, eta Ibarrakoa litzateke ezagutzarik baxuena – %73–. Tolosan, herritarren %75,7k dakite euskaraz.
Aurrera, baina atzera
Tolosaldeko herri guztiek dute Uema Udalerri Euskaldunen Mankomunitatean sartzeko aukera, denetan baita ezagutza, %70 baino altuagoa. Bide beretik, Gipuzkoako batazbestekoa ere gainditzen dute (%65). Ordea, 1986. urtetik hona euskararen ezagutzak Tolosaldean izan duen bilakaerari begiratuz gero, datuak dio euskaraz atzera egin duela bide horretan: zehazki, -0,8.
Garikoitz Goikoetxeak azaldu zuen, joera orokortu baten jarraipena dela eskualdekoa eta, areago, eskualdean bertan ere gauza bera gertatzen ari dela: eremu euskaldunenak behera, eta erdaldunenak gora. «Bi errealitate daude, herri txiki euskaldunena, eta herri handiago ez hain euskaldunena. Herri txikienetan, euskara beti egoera onean egon dela uste izan da, eta ez zaio behar adinako garrantziarik eman hizkuntza politikari. Gainera, biztanle mugimenduek aldaketa handiak eragin dituzte herri txikietako datuetan», azaldu zuen.
Jokalari gehiago zelaian
Galtzaundi Euskara Taldeak antolatutako saioan, Tolosaldeko herritarren lehen hizkuntza eta etxeko hizkuntza ere aztertu zituen Garikoitz Goikoetxeak, kale erabilerara jo aurretik. Batean zein bestean, bistakoa da azken hiru hamarkadetan gertatutako migrazioek jokalari gehiago sartu dituztela zelaian, eta euskara eta gaztelera ez diren bestelako hizkuntzak eskualdean bizitzeak, datuak aldatu dituela.
Horrela, 1986. urtean euskara lehen hizkuntza zuten herritarrak %62,9 baldin baziren, 2011. urtean ia bost puntu jaitsi zen datua. Halaber, etxeko erabilerak ere lau puntuko jaitsiera izan du Tolosaldean: 2011n %46,9k baieztatu zuten, etxean euskaraz aritzen zirela.
Datu berbera egoeraren aurkia eta ifrentzua izan daitekeela berresteko, Tolosako kasua azpimarratu zuen Goikoetxeak, etxeko erabilerari begira: «2011ko datuen arabera, Tolosako herritarren %37,3k bakarrik hitz egiten zuten, etxean, euskaraz. Eskualdeko datu baxuena da, eskualdeko batezbestekoa baino baxuagoa eta, hala ere, 1991. urteko datuekin alderatuz gero, etxean euskaraz aritzen diren Tolosako herritarren datua 6 puntuz igo zen 2011. urtean».
Mitoak apurtzeko garaia
Boluntario sare zabal baten ardura izan zen, 2016an, Tolosaldeko 28 herrietako hiztunak behatu, eta datuak biltzea. Adin-tarte guztiak kontuan hartu, eta 45.357 solaskide behatu zituzten, eskualdeko kale erabilera neurtu aurretik. Bada, %56,5ekoa da euskararen erabilera, Tolosaldeko kaleetan; gazteleraz, berriz, behatutako elkarrizketen %41,4 gertatu ziren.
Gainerako parametro guztietan bezala, kale erabilerarenean ere Orexa da Tolosaldeko herririk euskaldunena, %99,6ko erabilerarekin; bestaldean legoke Amasa-Villabona, %36,2ko erabilera datuarekin.
Zenbaki orokorretatik harago joan nahi izan zuen, ordea, Garikoitz Goikoetxeak, herritarrak mitoak apurtzera deituz. Izan ere, 2016ko kale neurketan haurrak (%73,8) eta gazteak (%69,2) izan ziren, eskualdean, euskara gehien erabili zutenak: «Zenbat eta gazteago izan, orduan eta gehiago hitz egiten dute euskaraz, eta apurtu egin behar da gazteek euskaraz hitz egiten ez dutela dioen mitoa».
Bide beretik, kale erabileraren puntu gorena haurren eta helduen arteko elkarrizketetan eman zuten datuek, haurra hizketan ari zen kasuetan: elkarrizketa molde horien %77,6 gertatu ziren euskaraz.
Datu horrek bat egingo luke Euskal Herriko eta Gipuzkoako datuekin, eta baita Galtzaundik 2016an Tolosako eskola atarietan egindako behatzearekin ere. Kasu hartan, eskoletako atarietan, sartu-irtenetako ordutegietan, euskarak presentzia gehien zuen momentua guraso eta haurren arteko elkarrizketena izaten dela erdietsi zuten datuek. Zehazki, seme-alabak eta gurasoak elkarrekin hitz egiten ari direnean: kasuen %74,90etan euskaraz hitz egiten zuten; gazteleraz %22,09 aritu ziren, eta %3,01 beste hizkuntzatan.
Kontrara, ordea, neurtu eta behatutako elkarrizketetako protagonistak gurasoak bakarrik zirenean –baina haurrak gertu zeudela–, Tolosako ikastetxeetako gurasoen %52,81ak gazteleraz hitz egiten zuten 2016an, eta %46,06 aritu ziren euskaraz.
Zenbaki eta portzentaje zaparrada horren guztiaren barruan, argia da Galtzaundiren ondorioa, Tolosaldeari begira: «Praktika aurrerakoiak martxan jartzeko moduan da eskualdea. Oinarria badugu, eta posible dugu datuak hobetzea; ezagutzari zukua ateratzea falta zaigu eta, herri txikietan, euskara agendako lehentasunetan txertatzea. Egin egin behar dugu, nolabaiteko betebeharra ere badelako».
Datorren urtarrilaren 24an, Villabonako Subijana etxean izango da bigarren Euskaraz bizi a(ha)l gara? saioa, 18:30ean.
