Amasa-Villabonan Memoriaren Astea ospatzen ari dira, eta Goyo Armañanzas mediku-psikiatrak astea martxoaren 30ean eta 31n topaketa batzuk gidatuko ditu. Isiltasuna: traumaren sintomak izeneko topaketak, 18:00etatik 20:00etara bitarte izango dira, Subijana etxean eta beharrezkoa izango da lehenago Amasa-Villabonako Udaleko webgunean izen ematea. Horrez gain, hilaren 30ean, 17:00etan Fantasmas de nuestra guerra bere nobela berria ere aurkeztuko du.
Hilaren 30ean eta 31n, ‘Isiltasuna: traumaren sintomak’ izeneko topaketak gidatuko dituzu. Zer helburu dute topaketa horiek?
Isiltasunarekin amaitzeko espazio bat izatea da helburua. Jendeak 36ko gerraren ondorioz bere etxean edo ingurunean bizi izan duena publikoki (beti ere konfidentzialtasun baten barruan) partekatzeko aukera emateko. Honela, isilpean usteltzen joan diren bizipenak saneatzen joan daitezen. Izan ere, mota horretako traumek, ez hemen soilik, generazio ezberdinetan mantentzen den isiltasuna sortzen dute. Mota horretako zauriak edo gauzatu gabeko doluak isiltasunean emozionalki heredatu izan dira familietan. Horregatik, orain arte izan ez den espazio bat sortu nahi dugu, non jendeak azaldu dezakeen: nire aitonari hau gertatu zitzaion, niri duela bi urte kontatu zidaten, baina guzti horrek eragina izan du nigan, eta sentimendu hauek sorrarazi dizkit…
Bereziki 36ko gerra edo ondorena jasan duten pertsonei zabaldua dago, ala irekia da?
Hor esploratu nahi duten pertsona guztiei zuzenduta dago. Euren aitonak erailak izan ez direnek, badute osabaren bat edo aitonen bat fusilatua izateko zorian egon zena… Eta trauma horiek ondoeza sortzen dute. Hortaz, norberak bere bizipenetatik abiatuta, sentitzen duena partekatu nahi duten pertsonei zuzenduta dago. Batzuetan horrelako guneetara gerturatzen da jendea zergatia jakin gabe, baina gero espazio horretan aurkitzen du zergati hori. Konturatzen da bertan norbaitek esandakoak, berak bizitako zerbait edo amak esandako zerbait gogoratzen diola; baina behin ere inork azaldu ez diona. Gerra guztiek traumak sortzen dituzte, eta generazioz generazio transmititzen dira, hortaz ez bada hitz egiten.
Taldeka biltzea, sentimenduak azaleratzeko lagungarria izaten al da?
Bai. Konfiantza eta konfidentzialtasuna biltzen dituen espazio bat sortzen da. Asko errazten du taldean biltzeak, zeren batzuetan lotsagatik isilpean gordetzen ditugu transmititu dizkiguten bizipenak, eta hori da min gehien sortzen duena. Paradoxikoa da baina, askotan biktimak biktima izateagatik lotsa sentitzen dute. Hortaz, gauza horiek partekatu, eta ezer gertatzen ez dela ikustea oso baliagarria izaten da gauza bakoitza bere lekuan ipintzeko.
Hain zuzen ere, zu traumaren transmisioan aditua zara, baina trauma transmititu egin izan da ala isiltasunak desagerrarazi egin du?
Gure arbasoek (aitonak, birraitonak, aitak…) isiltasuna erabili izan dute arrazoi ezberdinengatik. Horietako bat da pentsatzea, horrela transmisioa eta ondorioz tragedia desagerrarazten dutela. Baina, hori ez da horrela. Azterketen ondorioz ikusi da, isiltasuna dela traumak edo arbasoen garaian konpondu gabe geratu diren kontuak transmititzeko mekanismorik eraginkorrena. Haurrak oso azkarrak dira, super antenak dituzte, eta berehala jasotzen dute zerbaiten inguruan ezin dela hitz egin eta ezin dela galdetu ere egin, eta badaki horren atzean itzal ilun bat dagoela. Gai horren inguruan judutarrekin lan asko egin izan da, gurekin ez bezala. Bertan ikusi dute nola kontzentrazio-esparruetan egon direnen oinordekoek gune horiei lotutako amesgaiztoak izaten zituztela; nahiz eta beraiei ezer ez azaldu gai horren inguruan.
Hainbeste urtetan isildutako guztia ateratzeko, zer lanketa egin behar da?
Lehenik eta behin urte mordoa pasa behar izan da. Nire aitona Lizarran erail zuten, bera udaltzaingoa zen. Bada ni bezalako biloben generazioa da hitz egin dezakeena. Jada nahikoa denbora pasa da eta beldurra gutxitu da. Nola egin? Hitz eginda, landuta. Zeren oinordekoetan gatazka horrek eragindako milaka sentimendu daude landuak izateko zain, eta beharrezkoa da horretaz guztiaz hitz egitea. Horrek sentsibilitate ezberdinak ukitu ditzakeen arren, eta zenbait kasutan horrek indarkeriara itzuli nahi dugula ere esaten digute. Baina, beharrezkoa da naturaltasunez hitz egitea, idaztea eta partekatzea.
Atzera egiteak, ordea, ez al du zauria berriro zabaltzen?
Berriro agertzen den min horrek, bertan jarraituko du ateratzen ez badugu. Itxi gabeko zauriari buruz hitz egindakoan, ez da berriro min hori aktibatzen. Alderantziz, barruan usteltzen ari den min hori ateratzen dugu. Hildako aitonak ditugunok emozionalki pentsatzen dugu han daudela gure zain; ez dira duela 70 urtetako hezur zaharrak, gure zain dauden pertsonak dira guretzat. Hortaz, hori landu eta itxi egin behar da. Oinordekoen ikuspegi emozionaletik, ez da berriro aktibatzen edo teknikoki esaten den moduan ez da bertraumatizatzen gai hauek aterata. Eta ikuspegi sozialetik, lantzen ez dena gatazka ezberdinetan jasotzen da modu kolektibo batean. Nik egungo politikari buruz asko irakurtzen dut, eta kode ezberdinekin irakur daiteke, landu gabeko 36ko gerrako kodeekin. Oraindik errepublikar eta nazionalei buruz hitz egiten jarraitzen dugu.
Eta lanketaren ondoren, zauriak sendatu al daitezke?
Nik uste dut baietz. Nire kasuan, oraintxe bertan Villabonan aurkeztuko dudan liburuaren azal-hegala idazten ari nintzen, eta niretzat erabat terapeutikoa izan da nobela hau idaztea. Beraz, nire kasu pertsonalaz eta lan egin dudan pertsonez hitz egin diezazuket, eta posible da.
Aipatu duzun moduan, ‘Fantasmas de nuestra guerra’ liburua aurkeztuko duzu Villabonan. Gai hauek jorratzen dituzu bertan?
Nik fenomeno emozional horiek oso landuta eta ikasita nituen: trauma horiek nola transmititzen diren, zer gertatu izan den beste kultura batzuetan… Eta nire bokazioa hori kaleko jendeari helaraztea zen. Izan ere, psikologo eta psikoterapeutengana iristen naiz kongresu eta abarretan, baina nola iritsi jendearengana? Bada nobela bat idazten hasi nintzen, eta hortaz nik transmititu nahi dudan guzti hori historia baten formarekin azaltzen dut. Bertan hiltzen dutenen eta hilak izan direnen oinordekoen historiak azaltzen dira. Nobelan hori guztia modu erraz batean azaltzen saiatzen naiz.
Hortaz, liburuak badu atal biografiko bat ere.
Bai, nahikotxo du, gainera. Nobelagile batek zioen, nobela guztiak strip-tease ariketa bat direla; erakutsi eta ez erakutsi. Kasu honetan ere, biografikotik asko du; nahiz eta, oso deskriptiboa ez denez eta bizipenak jasotzen dituenez, biografikoa nire sentimenduen aldetik da.
Zuk sentimendu horien inguruan lan asko egin duzu, eta zergatik uste duzu gorde izan direla hainbeste urtetan?
Ni guzti hau teknikoki aztertzen 2.000. urtean hasi nintzen. Hain zuzen ere, Kroazian traumaren transmisioari buruz hitz egiten zen kongresu batean izan zen. Eman dezakedan lehen erantzuna, eta errazena, Frankismoarekiko beldurragatik dela da. Baina, ez da bakarra, ezta agian garrantzitsuena ere. 1975ean hil zen Franco, eta urte askotan isilik egon gara, gaiari buruz hitz egiten hasi arte. Nik uste dut familietan sentimendu ezberdinak daudela. Lehenik eta behin, bi bando edo alderditan senideak dituzten familiak daude, eta hor harrapatuta daude. Bestetik, biktimengan ohikoak diren eta lotsari lotuta dauden sentimenduak daude. Badira amonak, bilobei ez dietenak kontatu, euren aitona 36ko gerran eraila izan zela. Biktimei erruduntasun sentimenduak sortutako lotsa da; horrelako zoritxarreko patua izateagatik sentitzen duten lotsa. Eta behar bada, familia ezberdinetan gutxien transmititu dena delitua egin dutenen erruduntasun sentimenduarena da. Hori askoz gutxiago ezagutzen da eta horri buruz gutxiago hitz egin izan da. Alemaniako gaiari lotuta, esate baterako, delitugileen oinordeko askok hitz egin eta idatzi dute sentimendu horiei buruz, baina hemen isiltasuna erabatekoa izan da. Beraz, isiltasunaren atzean arrazoi ezberdin horiek egon daitezke. Egun 80-90 urte dituzten, eta garai haiek bizi izan zituztenak, dakitena kontatu gabe hiltzen ari dira.
Horretan, zer paper jokatzen du egun bilatzen ari den aitortzak, eta agian iritsi daitekeen erreparazioak?
Nik ez dakit adiskidetzara iristen saiatzen ari ote den. Lehengoan Gerra Zibilean fusilatuak izan direnen senitartekoen Nafarroako elkartera idazten ari nintzen. Izan ere, konturatu nintzen badela liburu bat Nanclares de la Ocan etakide ohien eta eraildakoen senideen artean egin diren topaketei buruz hitz egiten duena, eta Gerra Zibilean oraindik ez gara horretara iritsi. Nik une honetan ikusten dut biktimen oinordekoak hasi direla gaiari buruz hitz egiten, euren duintasuna eta ohorea berreskuratzen, sinbolo frankisten desagertzea lortzen… Hau da, ohorea berreskuratzen hasteko puntuan kokatzen ari dira. Baina, nik ez dut adiskidetze elementurik ikusi.
Lehenik aitortza jasotzea ezinbestekoa izango da, ezta?
Bai. Hor «barkatu» hitzaren barruan sartzen gara. Eta oso hitz delikatua da, zeren biktimak oso behartuak sentitzen dira berehalako barkamena eskatzen bazaie. Beharrezkoa dena da zure sentimenduak landuko dituzun eta bestearekin topo egingo duzun leku bat aurkitzea, non PPko baten aurrean jarri eta 36ko gerrako frankista bat ez ikustea lortuko duzun. Zeren nik uste dut jende askok 36ko frankistak ikusten dituela oraindik hemen inguruan, eta eskuindar askok 36ko gorriak ikusiko ditu oraindik. Eta guzti hori nola lortzen den? Hitz eginez, sentimenduak partekatuz eta nolabait arriskatuz. Villabonakoa bezalako guneak sortuz. Zeren Villabonako espazioa aitzindaria da, ez da horrelakorik egin orain arte.
Villabonakoa bezalako dinamikak positiboak direla esango zenuke?
Oso interesgarriak iruditzen zaizkit. Hala ere, interesgarria eta garrantzitsua iruditzen zaidana da horrelako ekimenak arlo politikora ez pasatzea, berez errazena denean. Beti besteei gauzak aurpegiratzen hasten dira, baina niri interesatzen zaidana ez da hori. Nik zuk sentitzen duzunaz hitz egitea nahi dut, eta hain zuzen ere, Villabonakoa bezalako espazio batean ez dugu politikari buruz hitz egiten. Israelgo aditu bati egiten den erabilera politikoari buruz galdetu nion, eta honela esan zidan: «politika sentimenduen miaketan egiten den defentsa bat da». Errazagoa da gaiztoez edo politikoez hitz egitea, gertuagokoak diren kontuez edo sentimenduez hitz egitea baino. Hori edozein lekutan gertatzen da, jendeak errazenera jotzeko politikaz edo futbolaz hitz egiten du. Bada hemen ere gauza bera gertatzen da. Horregatik, nik koordinatu edo parte hartu izan dudan espazioetan (beti nazioartean, hemen ez baita ezer egin), gure buruaz eta sentitzen dugunaz hitz egingo dugu. Zainduak eta errespetatuak sentituko gara, sakontzen saiatuko gara. Mila aldiz entzun izan diren topikoak alde batera utzi eta komunikazio bideak irekitzen saiatuko gara. Horretarako espazio bat sortu nahi dut, eta jendeak parte hartzeko aukera du.
Aurrera begira, espazio horiek biltzen jarraitzea garrantzitsua izango da orduan, ezta?
Bai! Aieteko Jauregian mota honetako tailer bat egin genuen, Xabier Urmenetarekin eta zenbait eragilerekin. Jauregi horretan Francok udak pasatzen zituen, eta hortaz, 36ko gerrak eragindako zenbait sentimenduri buruz hitz egin ahal izan genuen. Baina, aldiz, ETAri buruz ez zen ezer atera. Zergatik, hain presente dagoen gaia izanda? Egun ETAri lotutako isiltasuna handiagoa delako. Ni ahal dudan neurrian saiatzen naiz, hori irekitzeko bideak ematen, eta lehen aipatu ditudan Nanclareseko topaketak oso ondo daude zentzu horretan. Betiere ez bada ezerezetik adiskidetzea lortu nahi, zeren biktima batek urte mordoa behar ditu bere barne sentimenduak aztertu eta barkatzen duen ala ez erabakitzeko. Nik, esate baterako, ezin dizut erantzun nire familian gertatutakoa barkatu dezakedan ala ez, ez dakit eta ez dut erantzun beharrik ere.
Zertan jarraitu behar da lanean?
Nik uste dut historiak partekatzeko aukera eman behar dela; nahi den konfidentzialtasunarekin, anonimoki, konfiantzazko espazioetan… Baina beharrezkoa da horretaz guztiaz hitz egitea, baita 36ko gerraz, horrek ondoren ekarri zuen guztiaz eta baita gainean dugun ETAren gaiaz ere. Zeren gizarteko mugak oso handiak dira, eta muga horiek biktimak gaizki sentiarazten dituzte. Erruduntasun inkontzientea bezalako sentimenduak desagerrarazteko espazioak sortu behar ditugu, ausardiarekin eta irizpidearekin. Hau da, ez dadila izan soilik jendeak entzun nahi duena.
Baina, aurrera pausoak emango direla uste duzu?
Bai, nik uste dut baietz eta pausoak ematen ari direla uste dut. Sentimendu asko daude, eta modu ezberdinetan egin beharko da. Eta espero dut urteengan ez uztea konponbidea, zeren ez dira urteak izango egoera konponduko dutenak. Zentzu horretan Eusko Jaurlaritza lan ona egiten ari dela uste dut.
