Aipatu azterketa egiteko beharrezkoa da hainbat ikerketa esparru kontuan hartzea, baina hori ez da oztopo bi ikerlarientzat, hain zuzen, Nekazaritza eta basogintza ingeniaritzako gradu bikoitza amaitzen ari baita Sarasola, eta Gizarte antropologia, berriz, Kortajarena. Ilusioz kontatu dituzte ikerketaren nondik norakoak eta zer esan nahi duen Barandiaran beka jaso izanak.
Nola antolatu duzue ikerketa?
Akaitz Sarasola: Lana hiru fasetan banatuta daukagu: lehendabizikoan, martxoaren amaierara arte, artxiboko lana egiten ari gara; aztertzen gaia nola landu den Euskal Herri mailan, bai bibliografikoki, bai adituei elkarrizketak eginez. Esan behar da adituak ez direla aditu gaztainondoan zuzenean; ez da ikerketa askorik egin gaiaren inguruan, beraz, denetariko jendea da, zeinak gaztaina zeharka landu duten.
Bigarren fasean, Tolosaldean zentratuko gara eta landa lana deitzen zaiona egingo dugu: adin ezberdinetako jendeari elkarrizketak. Adinekoei egingo dizkiegu elkarrizketak, baina beste adin batzuetakoei ere galdetu nahi diegu jakiteko, denborak aurrera egin ahala, ea nola aldatu den gaztainaren eta gaztainondoaren garrantzia Tolosaldean. Aldi berean aztertu nahi dugu gaur egun gaztainaren kultura nola ulertzen dugun eta gaztainak zenbateko presentzia duen gure ospakizun, sinesmen, ohitura eta antzekoetan.
Azken fasean, berriz, dena txukun jartzeaz gain, egin beharko dugu irudi orokor bat azalduz gaztainak eta gaztainondoak zein etorkizun duten, zer egin daitekeen, azken urteetako ekintzek zein eragin izan duten… Gauza asko landu nahi ditugu, eta saiatu gara Tolosaldera mugatzen, baina, nahi dugun guztia ezin da hemen egin, gauza batzuetarako oso mugatuta geratzen delako eskualdea.
Nolatan aukeratu duzue gai hau?
Sarasola: Lizartzan ikusten nituen gaztainondoak, eta helduen zitak ere entzuten nituen: «Gu gaztaina asko jandakoak gara», «azarotik martxora afaltzeko gaztaina jaten genuen taloan» edo «etxe aurrean pilatzen genituen morkotsak eta negu guztian mantentzen ziren». Gaur egun berriz, gaztainondo horiek erdi hilda daude, ez badituzte pinuengatik ordezkatu. Galiziara irudi horrekin joan nintzen, eta han, berriz, gaztainaren kultura zaharberritu bat dago: jendea gustura dago gaztainarekin, jateko ohitura handiagoa dago, gaztainondoa oso mitifikatutako zuhaitza da, oso haiena sentitzen dute, eta baserritarrentzat ere diru iturri bat da.
Horrek pentsarazi zidan nola hain distantzia txikira dauden bi toki zergatik diren hain ezberdinak. Interesa handitzen joan zitzaidan eta jendearekin hizketan hasi nintzen, gehiago ikertzen, Galiziako lanak irakurtzen hemen nola aplikatu jakiteko… Eta halako batean Aintzanek kontatu zidan bazela Barandiaran beka, eta aurkeztea proposatu zidan. Egia esan ez genuen esperantza handirik, azkenean, oraindik ez dugu karrera amaitu, ez daukagu esperientziarik lan mundu honetan… Baina, azkenean, eman egin digute, eta oso pozik gaude.
Uste dut gizarteak dagoeneko ariketa txiki bat egin duela gure notizia atera denean. Jende asko gerturatu zait gaztainaren inguruan bere bizipenak eta oroitzapenak kontatzera. Ardura handia dugu gainean, baina lan asko egin eta gero nik uste posible izango dela zerbait polita egitea.
Aintzane Kortajarena: Hasieran, gaztainarekin ez nuen harreman berezirik, baina Akaitz eta biok lagunak gara urte luzetik eta bera joan da niri grin edo interes hau kutsatzen. Mundu bat dago honen atzean, eta sagarrarekin, adibidez, oso presente dago eta asko landu da: euskal nortasunaren parte sentitzen dugu, eta turismoaren parte ere bada. Gaztaina, berriz, atzean geratu da. Akaitz nik motibatu nuen Barandiaran bekara aurkeztera, eta azkenean atera da; esan liteke berak sortu duela grina, kutsatu nauela eta, azkenean, zerbait txukuna egin dugu.
Arlo zientifiko ezberdineko ikasleak zarete. Nola islatuko da hori lanean?
Sarasola: Aintzanek irakasle eduki duen pertsona oso ezagun batek esaten du antropologiak eta etnografiak izan behar dutela diziplina askotarikoak. Gaztainondoa bezalako gai bat lantzeko bi ikuspuntu eduki behar dira: bata sozialagoa; eta, bestea, nekazaritzara edo basogintzara lotutakoa. Gaztainondoa ez da gaztaina biltzea eta jatea bakarrik. Horregatik, nire ikasketak nekazaritza eta basogintza alorrean, eta Aintzanerenak, gizartearen antropologiaren inguruan, oso jakintza politak izan daitezke lana borobiltzeko.
Kortajarena: Akaitzek ere askotan aipatu izan du beste ikerketa batzuen inguruan oso ondo daudela, baina, sentitzen duela hutsune bat nekazaritza edo basogintza ikuspuntutik; eta arrazoi du. Ikuspuntu botaniko hori oso garrantzitsua da. Guk egingo duguna etnobotanika da; etnografiatik ingurune botanikoa edo naturala ikertuko dugu, eta ahalik eta ondoen bateratzen saiatuko gara.
Akaitz Sarasola: «Gaztainondoaren kultura aldarrikatzen dugunean den-dena hartu nahi dugu kontuan: landarearen zaintzatik, fruitua jateraino»
Sarasola: Beti jartzen dut adibide bera, eta iruditzen zait oso argigarria dela. Etnografo askok landu dutenean, adibidez, Euskal Herrian garia nola ereiten zen, guztiek azaltzen dute lurra nola prestatzen zen; garia erein aurretik lurra landu behar delako. Gaztainondoa landu duten lanak irakurri ditudanean, berriz, —normalean izaten dela kapitulu bat, eta ez lan oso bat— ia inork ez du landu txertatzea edo kimatzea. Guk gaztainondoaren kultura aldarrikatzen dugunean, hain zuzen, den-dena hartu nahi dugu kontuan, hau da, landarearen zaintzatik hasi eta fruitua jaterainoko guztia.
Aintzane Kortajarena: «Gaztaina eta gaztainondoa ikertu duen jendeak fokua fruituan jarri du»
Kortajarena: Gaztaina eta gaztainondoa ikertu duen jendeak fokua fruituan jarri du. Zuhaitzean ere erreparatu dute, baina oso gainetik; eta ez dute kontuan hartu fruitu hori egoteko lan handia egin behar dela aurretik. Bi alorretako ikuspuntuak lantzea oso aberasgarria izan daitekeelakoan gaude, izan ere, gai bera aztertzeko bi begirada ezberdin uztartuko ditugu.
Ikasleak zarete biak ala biak. Nola uztartzen dituzue ikasketak eta ikerketa?
Kortajarena: Egia esan, konplikatua da. Nik oraindik klaseetara joan behar dut, baina Akaitzek, esaterako, bukatu ditu. Hori abantaila handia da, nik klaseak ditudanean berak aurreratzen dituelako hainbat gauza.
Sarasola: Nire azken seihilekoa da, orduan, bi gradu amaierako lanak bakarrik geratzen zaizkit ikasketak amaitzeko. Ez dut esango libre nagoenik, baina, egunerokotasunean malgutasun handia daukat. Aintzanek zailtasun handiagoak ditu, klasera joan behar duelako eta abar… Baina, pixkanaka, ari gara aurreratzen. Badakigu zein egun ditugun libre, eta zein ez. Antolamendu onarekin nik uste ondo ari garela lanak aurreratzen.
Kortajarena: Hori da, antolatzea da gakoa. Asteko bi egunetan baldin baditut klaseak, beste egun bat edo goiz edo arratsalde bat uzten dut horiei dagozkien lanak egiteko, eta gainerakoan, lanegunak bezala hartzen ditut. Beka jaso dugu, baina, horrek esan nahi du lan bat dela. Aldi berean, mugak jartzea beharrezkoa ikusten dugu, adibidez, gaur goiz eta arratsalde arituko gara, baina bihar jai hartuko dugu. Egia da denbora guztian buruan daukagula, baina, ezin dugu erabat lanean aritu, gainezka egingo genukeelako.
Zer esan nahi du zuentzat Barandiaran beka jasotzeak?
Sarasola: Alde batetik, niretzat poz handia izan zen. Gutxi gorabehera hilabete pasa genuen proposamena lantzen; eta horri gehitu aurretik nik eginda nuen lanketa, interes propioa zela bide. Bestalde, beldur pixka bat ere eragiten du. Ardura handi bat da; bekak izan bat dauka, hedabideetatik deitzen ari zaizkigu… Ideiari aitortza bat ere bada, konfiantza boto bat eman digute. Ondo dago proposamenak irabaztea, baina ardura hori mantendu behar dugu bukaeran lan polit eta txukun bat aurkezteko.
Kortajarena: Eman zigutela jakin nuenean pentsatu nuen lehen gauza izan zen: «Aizu, ba barneratuta daukat karreran ikasitakoa». Gainera proposamena egiten ari ginela, beste faktore batzuk zirela-eta, oso estu nenbilen eta ia-ia ez nuen denborarik ezertarako. Horrek hausnartzera eramaten zaitu, azkenean ez da testuingururik egokiena proposamen hori diseinatzeko; bagenekien gaia ona zela, eta lana txukun egin genuela, baina hortik harago… Ez genuen ematerik espero, eta testuinguru horretan proposamena eginda, beka eman badigute, ikerketa are hobeto atera behar zaigu.
Klasean aipatu izan digute ikerketa-beka ugari daudela, eta gai bat izatekotan ez duzula ezer galtzen prestatzeagatik eta proposamena egiteagatik. Baina beka horiek gehienbat doktoretza aurreko ikerketei ematen dizkiete; eta, pentsa, bat-batean, Barandiaran beka bi ikasleri eman diete, zeinak ez duten karrera ere bukatu, eta inork ez dakien nor diren… Ez nuen espero, eta errespetu handia ere eman zidan. Lan oso onak daude eginda. Ea gai garen maila horretan egoteko; itxaropena badugu.
Ikerketa diseinatu duzue, eta baita beka irabazi ere. Zein da hurrengo pausoa?
Sarasola: Artxiboko lana egin dugu, gutxi gorabehera —ñabarduraren bat falta zaigu—. Orain, adituei elkarrizketak egin behar dizkiegu; eta, gero, landa-lana etorriko da. Denbora gehiena eskainiko diogu horri, eta, gero, datu horiek lantzeari. Azkenean, pertsona batengana jotzen duzunean ezin duzu elkarrizketa gida zurrun bat jarraitu; harekin konfiantza bat sortu behar duzu, kontatu dezan dakien edo uste duen guztia. Emaitza polita izan dadin, denbora dezente eskaini beharko diogu pertsona edo talde bakoitzari.
Kortajarena: Kazetariek ere badakizue hori zer den. Elkarrizketa edo ikerketa bat egiten duzunean informazioa antolatu egin behar da; ondoren, transkribatu eta transkripzioa ere antolatu egin behar da. Gaika antolatu baduzu, kokatu egin behar duzu, eta gainerako informazio atalak ere landu… Prozesu konplikatua da. Niri asko gustatzen zait oso aberasgarria delako, eta lantzean askotan erreparatzen diozulako aurretik ikusi gabeko zerbaiti. Askotan gai beraren inguruko elkarrizketak irakurtzen ari zara, eta bat-batean buruak klik egiten dizu eta dena argi ikusten duzu, eta ondorioetara iristen zara. Polita da, baina lan asko da.
Hala ere, momentu hau nekezagoa izaten ari da. Hasieran gauden heinean, oinarria prestatzen ari gara. Artxiboko lanaren helburua informazio historiko bat osatzea da oinarri hori osatzeko. Baina, lana oso astuna da; baditu gauza ederrak, baina denbora asko eskatzen du, tokietara joan behar zara, behar duzuna bilatu, ez topatzekotan laguntza eskatu… Landa lana borobilagoa iruditzen zait: gida bat edo bi izango ditugu, eta gero jendearekin hitz egiten joango gara, kontaktuan jartzen eta abar… Baina, biak dira egin beharreko lanak, eta ikerketa bat egiten duzun momentuan —finean, lan guztietan— hasiera da zailena. Ematen du ez duzula aurrera egiten, baina, gero, naturalki ateratzen da.