Atxilotuak, torturatuak eta espetxeratuak izan dira behin baino gehiagotan. Estatuaren indarkeria gertu-gertu sumatu dute; aita hil zion bati Triple A-k eta GALen ekinaldiak Iparraldean harrapatu zuen bestea. Baldintzatu ditu indarkeriak, baina euren gorputzetan pilatutako biolentziak ez die bizitza mugatu, ezta solasaldi honetan parte hartzeko gogoa. Mugarik gabe baina hitzak neurtuta jardun dute.
IZASKUN REKALDE GOIKOETXEA
Tolosa, 1947. Tolosana paper fabrikan hasi zen lanean. 70ko hamarkada hasieran hasi zen militantzia politikoan. 1976an Segoviako ihesean parte hartu eta atxilotu egin zuten. Urtebete eman zuen Madrilen preso eta handik bueltan Iparraldea hartu zuen bizileku. 1987an errefuxiatuen aurkako polizia operazioan atxilotu zuten eta baita 1992an ere. Bi alaben ama da eta Komunikazio ikasketak eginak ditu.
PILAR GARAIALDE SALSAMENDI
Alegia, 1957. Bere aitari ETAk bonba bat jarri zion 1972an eta 10 urte beranduago Triple A-k hil zuen tiroz. 1980an atxilotu, torturatu eta kondenatu egin zuten Komando Autonomoetako kide gisa. Jaioterrian Herri Batasuneko zinegotzi izan zen 1987tik 1991ra eta urtebete eman zuen Urugain euskal errefuxiatuen sostengu politikoan. Egiari Zor fundazioan eta Tolosako Asanblada Feministan dabil egun.
ITZALETIK ARGIRA
Izaskun Rekalde. Gaztetako oroitzapen lauso batzuk gordetzen ditut. Esate baterako, Bentaundin Txabi Etxebarrieta hil zutenekoa. Zerbait gertatu zenaren hotsak iritsi zitzaizkigun. Gau hartan gure etxe atarira bizpahiru pertsona gerturatu zitzaizkigun hilerria non zegoen galdezka. Gu orduan Miserikordiako horretan bizi ginen. Seinalatu genien bidea eta orduan esan ziguten Txabiren senitartekoak zirela.
Pilar Garaialde. Hamar urteko aldea dugu bion artean, baina nik gordetzen ditut garai hartako oroitzapenak ere. Artean umea izango nintzen, baina akordatzen naiz nola 1968ko Aberri Egunean pintadaz josita azaldu zen Alegia. Jokin Gorostidi nire aitaren lehengusua zen eta gogoratzen dut nola joan ziren Debara bere bila eta nola leihotik salto eginda alde egin zuen. Gu umeak ginen orduan, eta harrituta entzuten genituen istorio horiek guztiak. Jokin bera Burgosko prozesuan epaitu eta heriotzara zigortu zutenetako bat izan zen. Gure etxean oso gertutik bizi izan zen hori guztia.
Rekalde. 1970ean Burgosko prozesuaren garaian mobilizazio handiak izan ziren Tolosan. Esan daiteke orduan hasi zela nire militantzia. Garai hartan Tolosana paper fabrikan egiten nuen lan. Behin epaiketa hasita gogoan dut fabrikan protestak egiten hasi ginela. Paper fabrikan emakume gazte asko ibiltzen ginen lanean eta bagenuen kezka eta borrokarako grina. Aldiz gizonezko gehienak adinekoak ziren eta guri oso konformistak iruditzen zitzaizkigun. Epaiketa hasi zen egunean mobilizazio bat egin zen eta jendea elkartu zen gure lantegiaren aurrean. Emakumeak prest geunden lana utzi eta haiekin batera joateko, baina gure lankide gizonezkoek erreparoa zuten kalera ateratzeko. Azkenean, iskanbilarik ez zutela nahi eta nagusiek beraiek esan ziguten lana uzteko. Mobilizazioarekin bat egin eta fabrikaz fabrika ibilbidea hasi genuen, jende mordoxka bat bildu zen arte. Egunean zehar gauzak normal xamar joan ziren, baina iluntzerako guardia zibilak kuarteletik jaisten hasi ziren. Memorian gordeta daukat nola ematen ziguten cetme fusilen kulatekin. Hainbeste jende batu zen ezin zutela denen aurka egin. Gainezka egin zien egoerak. Hurrengo egunetan polizia gehiago etorri zen eta gauzak okertzen hasi ziren. Errepresioa latzagoa izan zen.
Izaskun Rekalde: "Errepresio bortitza zen, 1970etik 1975era eguneroko ogia ziren atxiloketak"
Garaialde. Gu gaztetxoak izanik, Burgosko prozesuaren egun haietan, zer okurrituko eta greba egitea eskolan! Beranduago 1973. urte inguruan hilabeteak iraun zituen greba bat egin zen Tolosaldean eta oroitzen naiz kaxa amankomun bat sortu zela grebalariak laguntzeko.
Rekalde. Bai, 1973 urte ingurua izango zen. Tolosan atxiloketa izugarri pila egin zituzten. Aldiro 10-15 pertsona eramaten zituzten. Beldurrez egoten ginen. Errepresio bortitza zegoen. Ni pare bat alditan deitu ninduten kuartelera baina ez ninduten atxilotuta eduki. Euskal festetan eta horrelakoetan parte hartzeagatik hots egiten ziguten deklaratzera. Egia esan, 1970etik 1975era eguneroko ogia ziren atxiloketak eta horregatik erabaki genuen hona Iparraldera etortzea, lagun batzuk atxilotu zituztelako eta bagenekielako atzetik zebilzkigula. Oker ez banago orduan atxilotu zuten lehen aldiz nire anaia Anjel.
Garaialde. 1975ean nire ahizpa batek ere ihes egin behar izan zuen. Ordurako aitaren aurkako lehen ekintza hura gertatua zen. Abertzale, euskaltzale eta independentista porrokatua, EAJkoa zen aita. Herrian norbaitek zabaldu zuen «txibatoa» zela eta 1972an bonba bat jarri zioten taxian. Hori zabaldu zuenak jakingo du zer interes zituen horretarako, edota zer etekin lortu nahi zuen begiradak gure aitarengana desbideratuta. Baina guri kalte ikaragarria ekarri zigun.
Duela zazpi urte lortu nuen Ferroleko artxibategitik gertakari haien txosten literala, baina han ez da argitzen nork jarri zuen bonba. Euskal Memoriak bere webgunean duen dokumentazio sailean, bonbarena Gerra Zikinaren atalean jasotzen du eta ekintzailea ezezaguna dela dio.
Rekalde. Bai nahasmendua ikaragarria zen garai hartan eta auzi asko argitu gabe geratu dira. Pentsa, 1976an, berriz ere muga pasa, eta Segoviako ihesean lagundu genuen kideak eta biok. Han harrapatu gintuzten eta ia urtebete Madrilen eduki ninduten preso, Yeseriasen. Fidantza ordainduta atera nintzen, 1977ko amnistia orokorraren bezperetan. Hala ere, auzi horren inguruko epaiketarik ez da egin sekula. Gauzak ez ziren sobera aldatu Franco hil eta gero ere.
Garaialde. Franco hil eta sei urtera hil zuten gure aita 1982ko urtarrilaren 1etik 2rako gauean, 60 urte bete berri zituela. Triple A delako taldeak hartu zuen erailketa bere gain. Ikertu gabe geratu da aitarena. Iruditzen zait guri bezala beste askori pasa zaiela eta ezkutuan dauden egiak itzaletik argitara ateratzea beharrezkoa dela. Gatazkaren barruan bizi izandako sufrimendu askok eta askok ezkutuan diraute oraindik, ezagutzen ez ditugulako edo nahita estaliak izan direlako.
ERREPRESIOAZ
Rekalde. Segoviako iheseko hartan atxilotu nindutenean Espinaleko kuartelera eraman ninduten aurrena. Guardia zibilek, beti bezala, zakar hartu ninduten. Egoera oso larria zela esan beharra dago, gure kide bat hil zutelako eta beste bat larri zauritu. Baldintza txarretan eduki gintuzten han: lurrean botata egin behar izaten genuen lo eta berogailuari eskuburdinekin lotuta egoten ginen. Komunera ere guardia zibilek laguntzen gintuzten. Jende asko ginen hasieran, baina gero ihes egin zuten presoak berriro barrura sartu zituzten eta Iruñera eraman ninduten ni. Han nire kideari elektrodoak nola jartzen zizkioten ikusi ahal izan nuen. Niri ez zidaten horrelakorik egin. Horrelakorik egin ez dizutenez pentsatzen duzu ez zaituztela hain gaizki tratatu. Eragin dizkizuten torturak hainbestekoak izan ez direla pentsatzera iristen zara. Gogoan dut urte batzuk beranduago kide bati gertatutakoa; hain zegoen nahasita atxiloketaren ondoren ez zekiela zer gertatu zen polizia etxe barruan, sinetsita zegoen haurdun geratu zela.
Garaialde. Emakumeenganako errepresioa herri honetan izugarria izan da. Gaur egun, oraindik ere jipoitzen gaituzte, bortxatzen gaituzte eta akabatu ere bai. Gizarteak hori egiten badu, indar errepresiboek hartuko ez dute ba bortizkeria mota espezifiko bat emakumeen kontra! Noski baietz. Torturen atzean izen-abizenak daude, pertsonak daude, inoiz osatuko ez den jendea dago. 130 tortura kasuk baino ez dute izan aitortza ofiziala. Izan diren epaiketetan kondenatuak izan diren gutxi horiek ordea non daude? Denak daude kategoria gehiago emanda, ohorea jasota eta kartzelatik ia pasa ere egin gabe. Inpunitate osoan. Nik ez dakit zenbat aldiz atxilotu nauten, baina behin bakarrik pasa naiz Audientzia Nazionaletik. Erabat dohainekoa izan zen gainera. Lege antiterrorista aplikatu zidaten, interrogatu, gainean neraman guztia kendu zidaten eta gero nirea zen hori erreklamatzerakoan ezinezkoa zen ez baitzegoen inon atxiloketaren konstantziarik.
Rekalde. Nire etxera etorri izan dira, hartu dute dirua, hartu dute hau eta bestea. Bi egun polizia etxean pasa eta gero prozesu horrek ez du segidarik izan. Kalean eta kendu dizuten hori gabe uzten zaituzte. Ez duzu inolako erantzunik jasotzen. Pentsa ezazu egoera. Nik bi alaba izan ditut eta nik bakarrik hezi ditut, horrelako presiopean gainera. 1987an ni hemen errefuxiatu nengoela egin zuten sarekada handi hartan adibidez, gure umeak gurekin batera eraman zituzten polizia etxeetara. Nire umeek bi urte eskas zituzten. Izugarria izan zen. 200 lagun inguru atxilotu gintuzten. Gizonezko gehienak Espainiaratu egin zituzten. Guretzat oso bortitza izan zen. Oso gutxi izan ginen hemen geratu ginenak, haurrak geneuzkanak eta gutxi asko gehiago.
Garaialde. Razzia bat izan zen. Okurritu zitzaizkien guztiak atxilotu zituzten. Hori etorri zen GAL bukatu ondoren. Norbaitek esango zien: «Honekin bukatu ezazue faborez, oso agerikoa da eta». Orduan zer okurrituko eta modu horretara jokatzen hasi ziren.
Rekalde. Errefuxiatuen eta haien sostenguan zebiltzan pertsonen aurkakoa izan zen 1987koa. Horren aurretik nik errefuxiatu politiko gisa nire aitortza nuen. Gero atxiloketaren ondoren Bretainian konfinatu nahi izan ninduten. Horrelakoetan soinean zeneramakienarekin uzten zituzten han, bakarrik, inor ezagutu gabe eta zuk topatu behar izaten zenuen alojamendua eta lana. Nik desobedientzia ariketa egin eta Euskal Herrian geratu nintzen. Nora joan behar nuen bi ume txikirekin? Paperik gabe geratu nintzen, baina behintzat Biarritzen banuen elkartasun sare bat alboan.
Garaialde. Mitterranden garaian Frantziako Estatua hasi zenean errefuxiatu karnetak banatzen, erabateko klandestinitatetik beren burua azaltzen hasi zen jendea. Zentsu hori errefuxiatuen aurka egiteko baliatu zuten gerora. Polizia frantsesak errefuxiatuen inguruko informazioa pasatzen zion GALi, gero haiek atentatuak egin zitzaten. Nire ahizparen aurka ere saiatu ziren. Iparraldera bisitan etorri, bueltakoan kotxearen kontaktuari eman eta askotan duda egiten zenuen ez ote zinen airean aterako.
Rekalde. Pentsa hemen bizi ginenak. Beldur handia sentitzen genuen. Nire haurrak sortu aurreko egunean Baionan lau pertsona hil zituzten Monbar hotelean. 1985ean izan zen hori, baina urte pare bat lehenago Joxi eta Joxean desagertu ziren gu han geundela. Eguneroko kontua genuen hori GALen denboretan.
Garaialde. Ehunka mila lagun gara haien atzaparretatik pasatakoak. Hainbeste gauza gertatu dira herri honetan. Mikel Zabalzarena datorkit burura. Zer izan zen hura! Hainbeste urteren ondoren, oraindik familia horrek ez du inongo aitortza ofizialik jaso. Terriblea da. Mingarria eta etsigarria da frankismo garaiko 9/1968 Sekretu Ofizialen Legea oraindik indargabetuta ez egotea eta egunotan PSOEk eta beste alderdi batzuek egiten dituzten presioak ikustea, 70ko eta 80ko hamarkadako gertakariek inoiz argirik ikus ez dezaten.
Rekalde. Hau dena euskaldunak izateagatik pasa zaigu, ez beste ezergatik.
Garaialde. Euskaldunak eta ezkertiarrak izateagatik. Bortitzago jo dute gure kontra. Boterea zalantzan eta arriskuan jarri ez duenak ez du tamaina horretako bortizkeriarik jaso. Perbertsoagoa eta teknikoagoa izan da gure aurkako errepresioa.
Rekalde. Hala ere pentsatzen dut, haien herra herri honen aurkakoa dela.
BIZIKIDETZAZ
Rekalde. Bizikidetzaz hitz egiten dute, baina presoek kartzelan jarraitzen dute. Eta gainera, ez etxe alboan, hor nonbait dauzkate. Ez dakit noiz arte edukiko dituzten barruan, baina gure herriarentzat hipoteka bat da hori. Ezin dugun normal bizi haiek han dauden bitartean, gure lagunak eta senideak dira. Non dago normaltasuna? Nik Jaen, Sevilla, Segovia, Soria, Martutene, Fleury-Merogis, Osny... bisitatu ditut. Eta nik bezala Euskal Herrian beste jende askok. Duela 40 urte bezala jarraitzen dugu.
Garaialde. Orain dela hamar urte ETAk bere aktibitatea utzi eta 2017an armak entregatu eta gero, kartzela politika dena izatea oraindik ere grabeagoa dela uste dut. Duela 40 urte zena baino grabeagoa. Estatua da bere biztanleria zaindu behar duena eta berme batzuk eman behar dizkiona eta Espainiako eta Frantziako estatuek hori puskatu dute. Euren legedi arrunta aplikatzeko baino ez zaie eskatzen. Legedi arrunt hori aplikatuz gero, euskal presoak ez lirateke egongo dauden lekuan eta ez lirateke egongo preso hainbeste denboran.
Pilar Garaialde: «Umiliatu egiten gaituzte, birbiktimizatu eta politikoki erabili»
Rekalde. Aktibitate armatua zegoen denboran esaten zuten utziz gero dena lortu zitekeela, beste medio batzuk erabilita. ETAk existituko balu bezala jarraitzen dute ordea. Momentu honetan eraso baten gisakoa sumatzen dut estatuen aldetik. Ikusi besterik ez dago presoen ongi etorrien harira muntatzen ari diren diskurtsoa. Fleury-Merogisen preso eduki ninduten lau hilabetez, 1992an. Atera nintzenean, Biarritzeko aireportuan jendea zegoen niri harrera egiten. Lagunak eta familia. Inork ez zuen ezer esan horren kontra. Duela 30 urteko kontuez ari naiz. Gaur egun, berriz, kondaira moduko bat osatu dute horren inguruan ulertzen ez dudana. Covitek edo Voxek esaten dute ekitaldi horiekin biktimak iraintzen direla. Zerikusirik ba al du gauza batek bestearekin? Herri honetan, edo beste edozeinetan, kartzelatik atera edo erbestetik datorrenari ongi etorria egitea gauza normala da. Ezin dute senarra, alaba, laguna edo bizilaguna etxera bueltatu delako sentitzen dugun poza ezabatu. Hori ezin digute kendu.
Garaialde. Begira azkeneko asteetan Antonio Asuncion, Rafael Vera, Ramon Jauregi edota Villarejok esan dituztenak. Indarkeriaren apologia argi eta garbi baten aurrean zer egin dute instituzioek eta alderdi politikoek? Isilik egon. Mutu geratu da sektore politiko eta instituzional garrantzitsu bat. Lotsagarria, etsigarria eta izugarri hipokrita izan da jokaera hori. Eta hori egiten ari diren aldiro, babesa ematen diete hori egin zutenei, inpunitateari bide ematen diote eta gu umiliatzen ari dira. Ezin dira zinikoagoak izan. Esaten dute haiek direla etika politikoaren gordailu eta beraiek ezartzen dute etika politiko horren maila.
Rekalde. Etika politiko eta demokratikoaren bermetzat dute euren burua bai.
Garaialde. Besteek zer egin behar duten esaten jarduten dute. Besteek egiten dutenaren laurdena egingo balute ez litzateke gutxi. Izan ere, guk ez al dugu sentimendurik? Umiliatu egiten gaituzte, birbiktimizatu eta politikoki erabili. Asko gara biktimak, askotarikoak, eta modu askotako sentimenduak dauzkagu. Guri eta gure senitartekoei eskubideak bortizki urratu izanak sortutako mina gurea da, intimoa, gutako bakoitzarena eta gurekin egongo da betirako. Gure eta gure senitartekoen eskubideak urratu dituena estatua izan da, hain zuzen ere herritarron eskubideak zaintzeko mandatua duen hori bera. Horrek gure mina eta babesgabetasun sentsazioa areagotu baino ez du egiten.
Izaskun Rekalde: «Alde honetan ez gara lau biktima bakarrik izan, herri oso bat izan da jazarri dena»
Rekalde. Aurrekoan alderdi sozialistako Andueza entzun nuen legebiltzarrean. EH Bilduko parlamentariei eskatuz argitu ditzaten ETAren ekintzak. Horrelako hizkuntza erabiltzen dute parlamentuan. Eta haiek ez dute beregain hartzen beren jendeak egin duena.
Garaialde. Memoria ariketa bat egin nahi dut, zeren askotan zifra-dantza izugarria egoten da. Uste dut horretan ere, jolasean dabiltzala eta arduradun politikoek ez dutela zorroztasun minimoa ere erakusten. Badirudi berdin zaiela dena. Estatuko indarkeriak azkeneko 60 urteetan Frantziako eta Espainiako estatuek eragin dituen 366 hildakoetatik 91 bakarrik daukate nolabaiteko aitorpen ofiziala. Ez da hori bakarrik estatuaren indarkeria. Estatuek antolatu dituzte indar parapolizialak eta direnak eta ez direnak egin dituzte: erailketak, zaurituak, exekuzio sumarisimoak, torturak... Zaurituen kasuan ez da zentsurik ere egin inoiz. Begira ze errelato eman nahi den. Ez da egia jakin nahi eta errelatoa aldatu nahi dute. Erabat aldatu, gainera.
Rekalde. Gure eskutan dago beste errelato bat egitea. Nire kasuan niri gertatu zaidana baino gehiago da Euskal Herriari gertatzen ari zaiona. Nire herria da biktima. Azken boladan ikusten dugu hemengo instituzioen kolaborazioa niretzat beste ezer baino mingarriagoa da. Ikustea zenbat gauza gertatu diren eta lau biktimek baino ez izatea aitortza. Beste guztia existituko ez balitz bezala jokatzen dute. Eta alde honetan ez gara lau biktima bakarrik izan, herri oso bat izan da errepresioa jasan duena.
Garaialde. Guk ez dugu biktima izatea aukeratu, izatea egokitu zaigu. Biktima asko gara eta mota askotako biolentzia jaso dugu. Gure etxean, noski, larriena aitaren erailketa izan da. Hori baino larriagoa, ez dakit zer dagoen. Desagerpena seguruena. Naparraren kasua etortzen zait gogora, adibidez.
EZ ERREPIKATZEKO BERMEAZ
Rekalde. Nire ustez errepresioa ez da soilik kartzela, edo tortura, edo hilketa; niretzat desinformazioa ere herri hau ezereztatzeko modu bat da. Manipulazioa argia da. Telebista pizten duzu eta dena da turismoa. Saltzen dugu gure herria puskaka eta gu zer garen ez da inon adierazten. Hori niretzat mingarria da. Beste modu batera baina gerra berdina mantentzen dute gure kontra.
Garaialde. Hor dago errelatoen arteko borroka. Komunikabideek informazioa ematerako garaian kode deontologiko bat jarraitu behar dute, baina ikusten ari gara nola nahasten duten informazioa eta iritzia. Informazioa balitz bezala ematen dute iritzia, badakitelako horrekin manipulatzen dela pentsamendua. Pentsamendu kritikoa ezabatu nahi dute.
Rekalde. Nik beharra dut gauzak aldatzeko. Presoak kaleratzea lehentasuna dela uste dut. Hor borrokatu behar gara. Nora doa herri hau haiek barruan daudela? Ezin ditugu han utzi. Hori eta euskara, euskara eta euskara. Badugu hor beste hipoteka bat eta gure hizkuntzaren alde borrokatzen ez bagara herri hau desagertu egingo da. Gu militantzian hasi ginenean ez ginen bakarrik Francoren aurka edo errepresioaren aurka altxatu. Nahi genuen gure herria burujabea izatea. Eta horretarako sortu ziren ikastolak eta beste mila gauza. Ezin dugu hori guztia desagertzen utzi. Borrokatu behar dugu hori horrela izan ez dadin. Badugu horretarako sena, jardun gara gauza askoren alde eta orain mantendu behar dugu gure herriaren eta hizkuntzaren aldeko borroka.
Pilar Garaialde: «Inork ez luke inolako biktimen sufrimendua kapitalizatzen saiatu behar»
Garaialde. Borroka horietako bat gatazkaren konponbidean urratsak ematea dela uste dut. Hasteko biktima guztiak berdintasunean tratatu beharko gintuzkete. Estatuak onartu beharko luke indarkeriaren erabileran izan duen ardura. Uste dut bizikidetza eraikitzeko justizia eredu berria beharrezkoa dela: zigorra beharrean egia helburua duena, gatazka gehiago luzatu ez dadin, honen ondorioak betikotu ez daitezen eta konponbideak oztopo gehiago izan ez ditzan. Nik, bukatzeko, eskatuko nuke ez gaitzatela erabili biktimak etekin politikorako, hortik kanpora utz gaitzatela. Inork ez luke inolako biktimaren sufrimendua kapitalizatzen saiatu behar, besteak beste, gutako bakoitzarena baino ez delako min hori. Biktimok ideologi eta egoera askotarikoak gara eta ezin da gutaz hitz egin bloke homogeneo bat bagina bezala. Biktima izaerak, dena den, ez digu arrazoi politiko handiagorik ematen, ezta nagusitasun etikorik ere. Bestetik, gatazka politikoaren testuinguruan indarkeri kasu anitzek eragindako ondorioei konponbide integrala planteatzea beharrezkoa ikusten dut. Eta azkenik, elkarbizitzan bene-benetan sinesten badugu, benetan elkarrizketa demokratikoa eraiki nahi badugu, ezin da oharkabean pasa gatazka politikoak hor dirauela eta gatazka horri konponbidea eman behar zaiola.
