Bizimodu hobe baten aldeko militantziari feminismoari lotuta ekin zion, eta, geroztik, bizitzeko modu bilakatu zaio gai sozialen bueltan lan egiteko bokazio hori. Osasungintza, internazionalismoa, kooperazioa nahiz udalgintza mamitu ditu eta, Donostiako Emakumeen Etxetik erretiroa hartu berritan, Tolosaldekoa zabaltzeko zain da; buru-belarri aritu da etxearen sortze-prozesuan.
Beti eskubide sozialen defentsan aritu izan zara, feminismoan, osasungintzan, udalgintzan. Bizitzeko modu bat da eta izan da zuretzat?
Bai, militantzia bizitzeko modu bat da eta izan da, baina, bizirik sentitzeko modu bat ere bai; hala esango nuke. Atsegingarria da, konpartitze horregatik: kolektibitate baten barruan, zerbaiten parte sentitzea. Nik beti sinetsi izan dut mundu hobe bat bizi dezakegula.
Baduzu gai sozialekiko interesa lehenengoz piztu zitzaizuneko oroitzapen zehatzik?
Bai, lehenengoa izan zen Basauriko abortuen epaiketekin. Nik, momentu hartan, 18-19 urte nituen eta, egia esan, ez neukan kontzientzia handiegirik ezertan; artean, ikasten ari nintzen. Kartelak ikusi nituen kalean, eta irakurri nuen abortuagatik emakume batzuk epaitzera zihoazela. Horrek zerbait sentiarazi zidan barruan, eta mugiarazi egin ninduen. Hura izan zen inflexio puntua.
Nola gerturatu zinen feminismora, kasu hartan?
Parte hartu nuen mobilizazio haietan, abortuagatiko epaiketaren aurka. Oso emakume desberdinak elkartu ginen han, hainbat alderdi politikotatik zetozenak, edo, besterik gabe, gure senez gindoazenak. Abortuaren epaiketa haien aurka antolatu ginen, mugimendu feminista bezala, eta handik sortu zen Tolosako Emakumeak asanblada feminista. Abortuaren auzitik abiatuta, beste gai guztietara iritsi ginen: abortua, sexualitatea, lana... Garai hartan asaldura handia zegoen gizartean: emakumeon mugimendua, langileena, alderdi politiko pilo bat, greba asko, lantegi guztiak pil-pilean... Eta, noski, su haren inguruan sortu ginen gu ere.
Ordutik hona, aldatu da jendearen mobilizatzeko gaitasuna eta gogoa?
Bai, bai, esango nuke baietz. Belaunaldi hura zahartu egin da, zahartu egin gara. Orain bizimodua bestelakoa da. Baina, hala ere, kalea bizirik dago, eta oraindik ere badira mugimendu sozialak: pentsionistena, feministena, gazteena...
Garai hartan eta orain, ez da gauza bera izango mugimendu feministan militatzea. Nolakoa zen orduan, zure hastapen haietan?
Tolosan, ia-ia zerotik abiatu ginen. Orduan ez zegoen ez internetik, ez sare sozialik. Ostiralero elkartzen ginen, udalak utzitako lokal batean, Plaza Berrian, erlojua duen eraikineko lehenengo solairuan. Gure eztabaidetan, gure gorputzetatik eta gure bizitzetatik abiatzen ginen, eta mahai gainean jartzen genituen gure erraiak. Horrek balio izan zigun jabetzeko, denoi antzeko gauzak gertatzen zitzaizkigula. Hortik hasi ginen gure bizitzei buruz teorizatzen, lotsak eta konplexuak utzita. Gero afaltzera joaten ginen, dantzara joaten ginen, eta Maitunan bukatzen genuen [Barreak]. Borroka eta festa uztartzen genituen, eta saretze feminista deitzen zaion hori egin genuen guk; urteekin eta denborarekin, lagun egin ginen, eta gaur egun lagun izaten jarraitzen dugu. Egungo nire sare nagusia, orduko mugimendu feministetako emakumeak dira.
«Feminista izatea gaizki ikusia zegoen, ez zen inolako pagotxa»
Zuen ibilbidea «erraiak mahai gainean jarrita» hasi izanak izango du zerikusirik horrekin.
Bai, bai. Adibidez, sexualitateaz eta gorputzaz ikasteko bagenuen liburu bat, Cuaderno feminista. Introducción al self-help (Koaderno feminista. Autolaguntzarako sarrera), Leonor Taboadarena. Bururatu zitzaigun espekuluak erostea, denok egun batean elkartzea eta elkar ikustea, barrutik nolakoak ginen ezagutzeko-eta. Intimitate handia behar da hori egiteko, egia esan, eta egin genuen.
Konplizitate-sare horretatik kanpo, normaltasunez hitz egin zitekeen kezka eta bizimodu feministez?
Ez erabat. Baina mugimendu feministatik bagenuen harremana eta konplizitatea bestelako gizarte eragileekin: ekologista taldea, okupazioaren aldekoak, gazte asanblada, EHGAM... Tolosan lokal asko okupatu ziren garai hartan, eta horietako bat Aranburu jauregia izan zen, tarte batez. Gogoan dut han elkartu ginela, eta aldizkari bat sortu genuela: Batxurizarpa Tipi Tapa. Bertan eragile guztiok idazten genuen, eta, guk, talde feminista bezala, gure eztabaidak eramaten genituen hara; sexualitateari buruz pentsatzen genuena, adibidez. Goitizenez idazten genuen, eta bileretako eztabaidetan ateratako gauzak ziren.
Zuen gorputzetik beste hainbat kezkatara iritsi zineten?
Bai eta, orduko baliabideekin, gauza asko egiten genituen. Adibidez, jostailu ez sexisten erakusketa antolatzen hasi ginen Tolosan eta, esango nuke, Euskal Herriko lehenengoa izan zela. La casa azul eta Amiano jostailu-dendetara joan ginen laguntza eske, eta, mugimendu feministan irakasle asko zebiltzanez, pedagogiaz eta hezkidetzaz genekiena oinarri hartuta, lan txukuna egin genuen. Gaur egun musika eskola dagoen eraikinean areto handi bat hartu, eta gero urtetan errepikatu izan genuen erakusketa, Gabonetan. Gurasoei begirako lana zen, haurren opariak egiteko garaian neskentzako eta mutilentzako sailkapen hori pixka bat puskatu nahian, jostailu neutroak plazaratuz. Horrez gain, zinema-saio bereziak antolatzen genituen Iparragirren, Martxoaren 8ari begira; hitzaldiak eta manifestazioak ere bai, noski. Eta aholkularitza juridiko bat ere jarri genuen martxan.
Zer eskaintzen zenuten?
Indarkeria jasaten zuten emakumeei informazioa pasatzeko puntu bat jartzen genuen; deialdia zabaltzen genuen, eta behar zuten emakumeak etorri egiten ziren, beraien kezkak, bizipenak edo beharrak kontatzera. Bagenuen harremana Donostian zegoen abokatu feminista batekin, eta hara bideratzen genituen hainbat emakume. Donostian bazen lesbiana kolektibo indartsu bat ere, eta antzeko zerbait egiten genuen gai horrekin iristen ziren emakumeekin: haiengana jotzeko esaten genien.
«Boterearen aurka egitea ez da makala»
24 orduko militantzia, ia-ia?
Bai, oso ondo antolatuta geunden. Lotura handia genuen Gipuzkoako koordinakundearekin eta Euskal Herrikoarekin, eta ia larunbatero joaten ginen Donostiara, haiekin gauzak antolatzera. Ostiraletan bilera Tolosan, eta larunbatetan Donostian. Eta, herriren batean zerbait gertatzen baldin bazen, herri guztietako feministok erantzuten genuen. Tolosan bortxaketa bat gertatu zela, eta manifa bat antolatu zela? Bada, Gipuzkoa osoko emakumeak etortzen ziren. Elkarlaguntza handia zegoen.
Ibarran erasotzaile bat aldamiotik jaitsarazi zuen manifestazio haren irudia gaurdaino iritsi da.
Bai. Ni justu egun hartan ez nengoen, albotik bizi izan nuen. Baina mundiala iruditu zitzaidan, aldamioan lanean ari zen erasotzailearengana joan, jaisteko esan, eta pankartaren aurretik epaitegira eramatea.
Feminista izateagatik azalpenik eman behar izan duzu sekula?
Azalpenak ematea baino gehiago, eztabaidak izatea ekarri dit horrek. Beharbada inor ez zen ausartzen galdetzera zergatik nintzen feminista, baina, bai hainbat gaitan egiten ari ginena gaizki zegoela esatera. Feminismoa ez zegoen hain sozializatua, eta ezta hain ondo ikusia ere; alderantziz. Feminista izatea gaizki ikusia zegoen, ez zen inolako pagotxa. Gertatzen dena da, behin feminista sentituz gero, ezin zarela besterik izan; eta aurrera egin behar duzu. Gure artean eta herrien artean genuen sare horrek ere babes handia ematen zigun, noski. Eta eztabaidak, gainera, oso momentu zehatzetan sortzen ziren, eta oso gertuko jendearekin askotan.
Garai hartan kontra egin zizun inor gerturatu da, urteekin, mugimendu feministaren aldarrietara?
Bai, manifestazioetan ikusi ditut eta asko poztu naiz, horrek esan nahi baitu zerbait lortu dugula. Niri ez zitzaidan hainbeste interesatzen gizonezkoekin feminismoaz eztabaidatzea, baina bai emakumeekin hitz egitea, eta haiek beraien bizitzez jabetzea. Izan ere, garai hartan, guri feminismoak independizatzen ere lagundu zigun, ordura arte emakumeak gizon batekin ezkonduta baino ez baitziren ateratzen gurasoenetik. Oso garai hertsian abiatu ginen, oso oinarrizko kontuetatik.
Geroztik, zer talde feminista egon dira Tolosan?
Tolosako Emakumeak asanbladaren ondotik, Aizan sortu zen Tolosan eta nik, momentu batean, salto egin nuen hara, zeren, feministaz gain, euskaldun eta abertzale sentitzen nintzen, eta gauza horiek asanbladan ez ziren jasotzen, gai horiek gu zatitzeko arriskua sor zezaketela pentsatuta. Orain bezala lehen ere, feminismoan eztabaidak zeuden.
«TOPAren sorrera gakoa izan zen; horregatik ez balitz, akaso herri askotan orain ez legoke anbulatoriorik»
Zeintzuk?
Esaterako, berdintasunaren eta desberdintasunaren feminismoaren artean talka egoten zen. Berdintasunaren feminismoaren aldekoek erabateko parekidetasuna nahi zuten eta, desberdintasunaren aldekoek, berriz, eskubide berak nahi zituzten, baina ez zuten gizonen berdin-berdinak izan nahi. Orduan, zaila zen kaleko beste borrokak asanbladetara ekartzea. Aizanera jo nuen horrela. Gero Egizan ere sortu zen. Denborarekin, oso taldetxo interesgarri bat ere sortu zen: Indarkeria Matxistaren Aurkako Taldea. Afera horri bakarrik heltzen zioten, eta urte batzuetan funtzionatu zuten. Gero beherakada nabarmena etorri zen feminismoan.
Orduan hasi zinen beste zenbait mugimendutan?
Bai. 28 urtera arte, feminismoan soilik militatu nuen eta, 28 urterekin, proposatu zidaten ezker abertzaleko zerrenda batean zinegotzi moduan udalean aritzea; orduan Herri Batasuna zen. Ni boto-emailea nintzen, baina ez nuen neure burua politikoki jantzita ikusten horretarako. Baina, nirekin batera, gizarte mugimenduetan zebiltzan beste zenbait gaztek ere jaso zuten proposamena; azkenean baiezkoa eman nuen. Hasiera oso arraroa izan zen niretzat; izan ere, emakumez inguratutako mundu batetik mundu oso maskulino batera pasatu nintzen. Zinegotzi emakume bakarra zegoen Tolosan, Mirentxu Etxeberria. Shock bat izan zen, egia esan. Nire taldekoekin erraza izan zen, beti berdintasunean sentitu izan nintzelako, oso errespetatua. Arerioekin, ordea, zailagoa izan zen, emakumeenganako errespetu gutxi zegoelako.
Zenbat urte eman zenituen zinegotzi?
Aldi hartan lau urte egin nituen, oposizioan. Gero, 1999tik 2002ra, Antton Izagirre alkate zela, zinegotzi izan nintzen berriro, gobernuan. Horiek izan dira nire bi esperientzia nabarmenenak udalean, gero apartheid-era joan baikinen, ilegalizazioarekin. Udaletxera joaten ginen, baina ez genuen ahotsik eta, tarte horretan, internazionalismoa ezagutu nuen. Asko interesatzen zitzaidan mundu hori, eta Askapenan militatzen hasi nintzen. Urte batzuk pasatu nituen Askapenan eta, horri esker, Chiapasen eta Salvadorren egon nintzen. Asko bidaiatu nuen kooperazio lanetan, izugarri ikasi nuen.
Zinegotzi moduan lorpen garrantzitsua eskuratu zenuen udaletik, Tolosako inauterietako erreginaren lehiaketa desagerraraziz.
Mugimendu feministaren aspaldiko eskaera bat zen, inauteriak iristea amets-gaizto bat baitzen guretzat; festarako prestatu beharrean, beste zerbaitetarako prestatzen ginen. Euskal Herritarrok-ekin gure programako puntuetako bat horixe zen eta, hauteskundeak irabazita, horri aurre egitea egokitu zitzaigun. Atzera begiratuta, uste dut oso zentzuzko erabakia izan zela. Liskartxo batzuk izan ziren, baina laguntza ere jaso nuen gizonezko zenbaiten aldetik; kultur eragileek ere asko lagundu ziguten. Finean, guk diru laguntza eten besterik ez genuen egin. Ezin genuen debekatu, baina ezin genuen diru publikoa erabili emakumeak objektu ziren ekitaldi batean. Azken finean, legea betetzea besterik ez da. Zer gertatzen da Irunen eta Hondarribian? Ez direla legea betetzen ari, erakundeak beste aldera begiratzen ari direla.
Tolosako gerontologikoa ez ixteko borrokan ere ibili zinen.
Bai. Udaletik atera berriak ginen, eta bagenekien gerontologiko hura ona baino hobea zela. Zuzendaria Mari Jose Furriel zen, eta izugarri ikasi nuen harekin. Zoragarria zen egoitzen inguruan zuen ikuspegia. Jendeak bere altzariak eramaten zituen hara, apartamentu modukoak ziren, eta familiak ahal zutenean joaten ziren bisitan, ordutegirik gabe. Gaueko hamarretan lanetik etorri eta zure amari musu bat eman nahi baldin bazenion, bazegoen horretarako aukera. Pentsa, zer filosofia. Eta gerontologikoa ez ixteko mugimendutik, noski, ospitale publikoaren aldekora pasatu nintzen.
Batak bestea ekarri al zuen?
Gerontologikoaren aldeko mugimenduan, tartean baziren medikuak, eta ikusi genuen zer zetorren, anbulatorioa ixteko asmoarekin-eta. Batetik bestera egin genuen, bai.
Hamabi bat urte badira TOPA sortu zela. Nola ikusi duzu mugimenduaren ibilbidea urteotan?
Orduan iruditzen zitzaigun gutxi lortu genuela, baina, orain, iruditzen zait asko lortu dugula. Tolosan esperimentu politiko bat egiten saiatu ziren: osasungintzaren erdia jada pribatua zenez, beste erdia pribatizatzen saiatu ziren, eta beraien asmoa zen anbulatorioak ixtea, lehen arreta ere Asuncion klinikara pasatzea. Zorionez, hortaz jabetu ginen, eta lortu genuen presio soziala egitea, ez baitziren ausartu anbulatorioa ixtera; hor dago oraindik, eta espezialitate batzuk ere bai. Mugimenduak gorabeherak izan ditu, baina hor mantendu gara. Eta, orain, begira zertara iritsi garen: gobernuan daudenek ere onartzen dute ospitale bat behar dela, hamar urte pasatu dituztenean kontrakoa esaten. Iruditzen zait TOPAren sorrera gakoa izan zela; horregatik ez balitz, akaso herri askotan orain ez legoke anbulatoriorik, esperimentua ez zelako Tolosarako bakarrik.
Nekatzen da bat?
Bai, boterearen aurka egitea ez da makala. Baina, TOPAren kasuan, bada mobilizazioz mobilizazio beti etortzen zen jendea, eta hori ikusteak ere indarra ematen du. Askotan pentsatzen dut, militantzian aritzen garenoi kosta egiten zaigula geure burua zaintzea, erabat biluzten garela. Gero estres hori ordaindu egiten da, baina merezi du; ni ezingo nintzateke bizi beste era batera.
MOTZEAN
Liburu bat.
Leer Lolita en Teherán, Azar Nafisi (Lolita irakurtzea Teheranen). Mertxe Trancherekin landu genuen jabetze eskolan, izugarri gustatu zitzaidan.
Kantu bat.
Negua joan da ta, Zea Mays-ena; ez naiz oso originala.
Feminista bat.
Bi aipatuko ditut, Mary Wollstonecraft eta Olimpia de Gouges. Bi horiekin hasi zen dena.
Une historiko bat.
1980ko hamarkada Euskal Herrian. Errepikaezina dela iruditzen zait, eta intentsitate handiz bizi izan nuen militantzian, parrandetan, Euskal Rock Erradikala (RRV) jarraituz...
