Igel, zapo eta txantxikuak

Gure egunerokoan, gizakiak garenok, izen arruntak erabiltzen ditugu bizidunak izendatzeko eta izen arrunta hau ahozko tradiziotik dator normalean. Baina gure euskara zaharra eta dibertsitate handikoa da eta ez da harritzekoa beraz, auzoz auzo, animalia ezberdinei izen ezberdina ematea, edo lauzpabost animalia izen berarekin esatea! Izen kakanahaste hauen biktima handienak hegaztiak dira, baserritar batek esan zidan bezala: «Txikie baldin badek… txorie, eta haundie baldin badek... pixtie». Gero zomorroak eta xomorroak daude, hauekin batera: kakalardo eta mokotarroak noski, edo sorgin orratza, txitxiburduntzi eta helikopteroa. Eta nola ahaztu lurrean zulotxo bat ikusten dugunean aipatzen ditugun: satain, sator, satitxu, xagutxo, basaxagu eta lurxaguak!

Baina igel eta zapoekin hasten garenean ordea, nahaste honek dimentsio kosmikoak hartzen ditu. Zein ezberdintasun dago igel eta zapoen artean? Kroak egiten duen oro igela ala zapoa da? Ba ote du gure biologia maiteak honen erantzunik? Gabon gauean, makina bat eztabaida sortu ditu bai gai honek, eta eztabaidaren unea gorenean dagoenean, denak biratu eta biologoari begira: «Kontxo! Hoi hik jakingo dek!». Ba hementxe erantzuna, gabon gaueko bakeak asko balio du eta! Zapoak eta igelak ez dira bi talde biologiko eta ez dira ere sailkapen baten barruan sartzen, hau da, igela eta zapoa izen herrikoiak dira eta zientziak ez ditu bi talde bezala bereizten, ahozko tradizioak eta kulturak egindako sailkapena da, eta ez biologoek egindakoa. Oraingoz biologook ez gara aho tradizioan eta kulturan sartu… oraingoz.

Orokorrean, nire ahoz ahozko tradizioan eta etxean ikusitakoarekin: zapoak, anfibio saltari handi eta azal pikortsua dutenak dira, kroak lodia egiten dutenak eta bistara ez direnak oso politak. Hauen irudia egiteko Apo arrunta dugu (Buffo buffo) edo nire etxean esaten den bezala: zapozarra. Igelak ordea, azal leunagokoak dira, tamaina txikiagoa dute eta kroak lirain eta xarmagarriagoa egiten dute... kruik! Hauen irudia egiteko, hegoaldeko zuhaitz igela (Hyla meridionalis) dugu, Donostiara hondartzak inbaditzera goazenean autobus urdinetan agertzen den igela. Ez dago beraz, biologiaren sailkapenetan apoak eta igelak bereizten dituen genero, espezie edo klaserik, apo eta igel izenak, izen herrikoiak dira. Beraz, hemendik aurrera bakoitzak egin dezala ahal duena, nik denei zapoak deitzen diet. Hala ere, beste biologo batekin banago, anuro deitzen diedan arren, zapo eta igelak barneratzen dituen anfibio saltarien klasea da. Noski, izen hau ezin da egunerokoan erabili, gure gizarte biologofobiko honetan anuro bezalako izenak esaten dituena erdi eroa da edo biologo friki bat da, hori bai, «trokolako guardapolbosa hautsita daukek» edo «zelaiaren erdian triangulazioak egitea komeni da ezker bandakoa erasora joateko» bezalako esaldia lasai asko botatzea, jakintza handiko pertsona baten erakusle da.

Bada izen bat ordea, igel edo apo bati zuzenean ipini zaiona: Txantxikua. Txantxikua igel espezie bat da (edo apo espezie bat), oso txikia, zientziak izen bat eman diote Alytes obstetricans. Umeei asko gustatzen zaien anfibioa da, oso aurpegi pottoloa, begirada xarmangarria eta behatz txikiz beteriko hankatxo moñoñoak dituena. Igel honen emeak arrautzak ipintzean, amatasun baja aitak hartzen du nonbait eta arrautzak bere gainean eramaten ditu.

Beraz, anuro baten izenez baten bat iraindu nahi bada, deitu «zapoa!», irainaren intentsitatea erdiraino jaitsi nahi bada, deitu «igela!» eta larunbat gaueko barran zauden ar bat bazara, esan «txantxikua!» alboko emeari. Eta Gabon gauean edo enpresa bazkari batean alboan biologo bat baduzu, jakin ezazu biologook DENA ez dakigula, ASKO bai, baina DENA ez... oraingoz.