«Ibarrakoa isiltasun historia bat izan zen, beste hainbat herritan bezala»

Ez duzu abusatuko. Pederastia kasuak Euskal Herriko elizan (Elkar, 2017) liburua argitaratu dute Alberto Barandiaran, Iñigo Astiz eta Miren Rubio kazetariek. Kazetaritza lana egin dutela esan du Barandiaranek; hau da, hainbat kasu bildu, dokumentatu eta testuinguruan jarri dituztela.

‘Ez duzu abusatuko’. Mezua argi da eta helburua ere zehatza izango da, ezta?
Liburua bera idazteko prozesua txinparta batetik sortu zen; Spotlight filmetik, 2016an Oscar saria jaso zuena. Hor kontatzen zen, nola AEBetako Boston hirian 2002-2003an hainbat erreportaje atera zituzten, hango elizan izandako abusuen inguruan. Filma kazetaritzari buruzkoa da eta hori ikusita animatu ginen, kazetari bezala, zerbait idaztera. Baina horrekin batera, txinparta bat ere piztu zigun. Niri zehazki, Irungo La Salle ikastetxean bizi izandakoa etorri zitzaidan burura. Eta ez niri bakarrik, esango nuke nire belaunaldiko ia guztiok entzun edo bizi izan ditugula horrelako gauzak, edo nahiko gertutik bizitu, behintzat. Konturatu ginen gai honen inguruan ez zegoela ia ezer idatzia gure artean, Euskal Herrian. Tiraka hasi ginen, informazioa biltzen hasi ginen eta nik ere zutabe bat idatzi nuen prentsan. Berehala jendea hasi zitzaidan deika eta mezuak bidaliz, «nik ere ikusi dut»  edo «nik ere badakit zerbait» eta horrelakoak esanez. Testigantzak biltzen hasi eta konturatu ginen hor bazegoela lan bat osatzeko adina informazio. Bagenekien gogorra izango zela, baina horrela suertatu zen liburua.

Dokumentatze lana egin duzue beraz, informazio eta datu zurrunbilo horren atzean dagoena argitu nahi izan duzue.
Horrela da bai. Bagenekien ez zela liburu zehatz eta sakona izango, batez ere, dokumentazio zehatza bilatzeko arazoak izango genituelako; elizak sekretua gordetzen duelako, ezkutatu egiten dituelako horrelako kasuak eta abar. Baina hainbat laguni ahotsa eman nahi genien, sekula horretarako aukerarik izan ez zutenei, esaterako, eta hori testuinguru jakin batean landu nahi genuen. Ez genuena egin nahi zen, bat-batean sekulako kasu pila atera. Nahiz eta kasu gutxi atera, bagenekien esanguratsuak izango zirela. Bagenekien lau kasu kontatu edo laurehun, gauza bera izango zela. Guztiaren gainetik ikusten dena da min eta isiltasun handi bat. Horregatik izan da garrantzitsua kasu horiek testuinguruan jarri eta kasu horiek zergatik eman diren azaltzea. Hau da, zergatik ematen diren gauza horiek, non gertatu diren, zergatik ez diren orain arte azaleratu... Nik uste liburuko testuinguruan jartze hori oso interesgarria dela.

Ibarran ere eman zen kasu bat, liburuan aipatzen duzue.
Ibarran, beste herri askotan bezala, egon zen kasu bat. Isiltasun historia bat izan da hori ere. Miguel Etxeberria apaiza, 60ko hamarkadan, herritik alde egin behar izan zuen, hainbat kasutan nahastuta egon zelako, eta gerora hilik azaldu zen, nahiko modu dramatikoan. Beti isilean egon den kasu bat da, aipatu ez dena, eta kosta egin zitzaigun ateratzea. Guk bagenekien herrian egon zela kasu bat, bagenuen arrastoa, baina kosta egin zitzaigun horretaz hitz egingo zuen norbait topatzea. Behin hitz egin eta gero, Ibarran eta beste tokietan, denek zekitela zerbait sumatzen duzu, baina askotan lotsa dago, errudun sentsazioa... eta urteetan isilarazi egin dira kontu horiek. Beti egoten da hori, sexu abusuak daudenean zalantzarik gabe, eta adin txikikoak eta eliza tarteko direnean, are gehiago. Ingurua babesteko gogoa ere hor egoten da eta horma hori haustea zaila izaten da.

Elizak babestu ditu, bai erasotzaileak eta baita inguru guztia ere.
Guk horri begiratu diogu. Sexu abusuen kasuistika oso zabala da, erakunde gehienak hartzen ditu, azken finean, botere ariketa bat dagoelako atzean. Boteredunak boteregabea menperatzeko, erasotzeko eta isilarazteko jardun bat dago atzean, eta hori ez da elizan ematen bakarrik. Fenomeno hori ez da bakarrik elizan eman, baina elizan ere gertatzen da. Herri honetan botere handia izan du eta du, eta badu ere presentzia, ez bakarrik boterea. Eliza hierarkia bat da eta, beraz, baditu kontrol mekanismoak, eta nahi badu, badu modua hor eragiteko, eta hori esan behar da eta onartu behar da, eta aurre egin behar zaio horri. Guk ez dugu esaten elizan bakarrik gertatzen denik; eliza osatzen duen gehiengoa ez da horren errudun, gutxiengo bat da, baina hori ezagun izan da eta ezkutatu izan da, eta hori ere esan behar da.

Denbora kontua izan al da? Elizak gizartean zuen kontrol erabatekoa galdu arte itxaron behar izan al da kasu horiek azalarazteko?
Donostiako Gotzain Jose Ignacio Munillak horixe esaten du. Elkarrizketa bat eman zigun, ez dena ohikoa. Elizak zailtasun asko izan ditu, batez ere, elizaren goi arduradunek, honi buruz prentsan edo liburu batean hitz egiteko. Munillak onartu zuen eta gauza interesgarriak esaten ditu elkarrizketa horretan, besteak beste, hori esaten du, eliza galtzen ari dela garai batean izan zuen moralaren gaineko kontrol hori eta alde horretatik, onerako izan dela, horrela zenbait jendek ausardia izan baitu gauza horietaz hitz egiteko. Esan behar da, nolanahi ere, ezagutzen duguna oso-oso gutxi dela gertatu denarekiko, eta salatu dena ere, oso-oso gutxi dela gertatu denarekiko. Gehienek ez dute salatzen, ezkutuan gordetzen dute eta saiatzen dira isiltzen eta gordetzen. Liburuan horixe esaten dugu, dakigun gutxiak erakusten digula zenbat dagoen atzean, ezkutuan.

Erantzukizuna dute egiten dutenek, noski, eta baita hori tapatzen dutenek ere. Liburuan «eskua joan zaio», «bi aldeak zaindu behar dira», «neurriak pribatuki hartu behar dira»... bezalakoak irakurri daitezke.  Biktimarentzat oso mingarriak izan daitezke, ezta?
Elizako jendeak esandakoak dira. «Eskua joan zitzaion», mezua hori zen, eta ez orain dela horrenbeste. Garrantzitsuena eliza ez zikintzea zela zioten. Ikusi da joera nagusi bat egon dela biktimen gainetik erakundea babesteko, eta hori oso orokorra izan da. Beraz, hori oraindik ez da konpondu, jarrera hori da dutena, hain justu; onartu behar dela eta aurre egin behar zaiola diote, baina oraindik zaila da horri kontra egitea. Prozesu hauetan normala da hasieran ukazioa ematea eta biktima gezurtatzea,  eta gerora iristen da onarpena eta barkamena eskatzea, edota erreparazioa. Prozesu horretan eliza hasi besterik ez da egin eta bide luzea egin behar du oraindik.

Sexu abusuak sistemikoak direla esan duzue.
Hori horrela da, Bostonen hau guztia hasi zenean frogatu zen hasieran ustez apaiz eta eskola jakin bateko kasua zena, auzora, auzoetara eta hiri guztira zabaldu zela. Eta gerora ez bakarrik hirian, AEB osoan iritsi ziren ondorio horretara; sistemikoa dela. Hau ez da toki zehatz bateko arazoa bakarrik, biktima asko daude, auzo aberatsetakoak eta pobreetakoak, emakumeak, gizonak, mutiko eta neskatoak... sistemikoa dela frogatu da. Atera ez den tokietan izan da oraindik ez delako beldur edo muga hori gainditu, ez ez delako eman. Ezin da pentsatu salaketarik izan ez bada, eman ez denik. Gerta liteke eraikin batean suterik egon ez izana eta ez egotea ere, baina su-hitzalgailuak egon behar dira, prebentzio neurriak hartu behar dira. Eta kasu honetan jarri izan balira eta egongo balira, kasuren bat gertatuko litzateke, baina ez zen orokorra izango, baina ez da prebentzio lanik egin. Ondorioz normala da leku guztietan gertatzea. Horregatik diogu sistemikoa dela; sistemak nola funtzionatzen duen ikusi ahal izango dugu, kontrol mekanismo eskasak daudela eta gaiari garrantzi gutxi eman zaiola. Garrantzia handia eman zaio eliza babesteari, izena babesteari, eta ez prebentzioari.

Liburuan aipatzen dituzuen kasu gehienak preskribatuta daude, zer egin daiteke orduan?
Horrelako delituak 15 urtera preskribatzen dira, eta kontuan hartuta kasu gehienak adingabeenak direla, oso zaila izaten da epaiketara iristea. Orain arte gazte horiek ez zuten salatzeko pausorik eman. Salatu dutenek eremu pribatuan egin dute, babestearren orduko apaiza edo dena delakoa. Elizak apaiz hori tokiz aldatu izan du, besterik ez, baina ez da prozesurik zabaldu. Eta zabaltzekotan prozesu kanonikoa zabaldu dute. Esan nahi dudana da zaila dela ohiko epaiketa batera iristea. Elizan ematen diren epaiketak, ematen direlako eta dokumentatuta daudelako, oso modu opakoan ematen dira, zuzenbide kanonikoa zuzenbide pribatua da, eta beraz, neurriak hartzen dira, baina dena isilean gordetzen da. Funtzionamendu honek guztiak ez du batere laguntzen salaketarako eta neurriak jartzeko. Guk jaso ditugun kasuetatik kasu bakarra dago ohiko prozeduran, Leioako Gaztelueta ikastetxekoa. Epaiketara iritsi daiteke laster, baina beste kasuak duela urte asko eman ziren eta jendeak hori salatzeko pausoa eman duenerako, preskribatu dira, edota erasotzailea bera hil da. Benetan justizia egiteko, erreparazio horretara iristeko, zailtasun asko daude. Juan Kruz Mendizabal Kakuxen kasuan esaterako, salaketa egin zuen gizonezkoetako batek, fiskaltzara jo zuen eta deklarazioa hartu zioten, baina argi esan zioten delitua preskribatuta zegoela eta, beraz, ezin zutela ezer egin, baina garrantzitsua zela deklaratzea, halako batean, beste pertsona bat kontu berarekin joango balitz, kasua indartuko luke eta. Pertsona horren kasuan, Fiskaltzan salaketa jarri zuenean hilabeteko epea ireki zen beste salaketaren bat edo jasotzeko, baina ez zen inor joan.

Epaitegietan ez, baina horrelako lanekin gizartean zigortuak izaten ari direla esango zenuke?
Gurekin hitz egin duten biktimek behintzat, ez dute mendeku gogorik, beraientzat garrantzitsua da gertatutakoa ezagutzera eramatea eta, batez ere, beste biktimei mezu bat ematea: ez daudela bakarrik, ez dutela ezer asmatu eta badaudela beste kasu batzuk ere. Beraientzat oso garrantzitsua da. Horrelako kasuetan nahastu den pertsona horrek gazteekin lan egiteko aukerarik ez izatea edo ikastetxe batean ezin jarraitzea oso garrantzitsua da biktimentzat. Garrantzitsua da prebentzio hori lantzea.

Kakux ere bere zereginetatik kendu dute.
Kendu dute, teorian. Bere kontra auzi kanoniko bat dago zabalduta eta laster erabakiko omen dute zer egin. Ezin du egon lehen zegoen jardunetan, gazte taldeetan, eta abar.

Iñigo Astiz eta Miren Rubiorekin batera idatzi duzu liburua, nolako prozesua izan da?
Elkarrekin idatzitako liburua da. Hasieran ni hasi nintzen kasuak biltzen eta berehala batu zitzaizkidan, besteak beste, nik bakarrik ezin nuelako idatzi. Elkarlan interesgarria izan da, sei eskutara idatzitako liburua da eta nire kasuan, behintzat, esperientzia berria eta oso aberasgarria izan da.

Kazetaritza lana egin duzue.
Kazetaritza lana izan da, bete-betean. Gure lana biktimei eta elizako zenbait arduraduni ahotsa ematea izan da. Ahal izan dugun guztia dokumentatu gara, jasotako informazioa testuinguruan jarri dugu eta modu errazean idatzi dugu.