Ainara Martin (Hernani, 1976) da Topic museoko zuzendari berria. Titirijai jaialdia abian zegoen garaian elkarrizketatu zuen Atariak, Topic-eko zuzendaria izatera nola iritsi den eta aurrera begira zer asmo dituen jakiteko.
Euskararekin harreman berezia duzu.
Nire gurasoak migratzaileak dira, Extremaduratik eta Salamancatik etorriak. Euskaraz hitz egiten dute, eta beraien istorioa oso polita da. Nire aita Hernanira etorri zen bizitzera, eta baserri batean morroi sartu zen Tolosa inguruan. Baserriko euskara ikasi zuen; ez daki idazten euskaraz, baina hitz egiten du. Nire amarekin ezkondu zenean, Hernanin zeudela, esan zion berak euskara ikastea nahi zuela, hemen ondo errotzeko. Nire aitak amari erakutsi zion. Ni eta nire anaia Lasarteko Landaberri Ikastolan ikasiak gara. Euskaldunak gara, eta gure gurasoak euskaldunduak.
Zer moduzkoak izan dira lehen egunak Topic-eko zuzendari lanetan?
Oso biziak izan dira, Titirijairekin batera tokatu delako, baina oso politak. Aprobetxatu dut taldea ezagutzeko, eta orain pixka bat behatzaile lanak egiten nabil jaialdiaren lehenengo egunetan: tripak nolakoak diren ondo ulertzeko, erakundea eta hori egituratzen duten pertsonak ezagutzeko, eta nola lan egiten dugun eta gure materialak zeintzuk diren jakiteko. Gabonetako kanpaina ere tokatu zaigu; erakusketa bat eraman dugu Portugaletera… Beno, pixka bat nire dokumental propioa egiten ari naiz, nire pelikula, eta oso polita izaten ari da.
Zerbaitek arreta piztu dizu bereziki?
Gauza pila bat ditugula ohartu naiz, espero nuena baino gehiago. Ondarea ikusgarria iruditzen zait. Uste dut, eta errespetu osoz diot, zentzu batzuetan oraindik orain dela hamabost urteko planteamendu batzuekin gaudela, eta hori garatu egin behar dela. Oso bide handi bat jorratzeko aukera dugu. Bat-batean, lerro pila bat ireki zaizkit neure buruan. Sorpresa oso baikorra izan da: ikusi dudan gutxi honetan konturatu naiz jendeak Topic zenbat maite duen. Nortasun handiko leku bat da, oso herritartua, eta oso propio sentitzen dena. Horri arreta jarri behar zaio. Aurrera egiteko bide horretan ezin dituzu aparte utzi sentimendu horiek. Zein ederra, baina aldi berean, a zer erantzukizuna!
Nondik dator Ainara?
Betidanik ibili naiz sorkuntzaren munduan; oso txikitatik daramat hori barruan. Nire aita musikaria da, eta administrari bezala lan egin bazuen ere, berak delineatzailerako ikasi zuen. Marrazketa eta musika oso presente egon dira nire etxean. Nik ere musika ikasi nuen, pianoa. Gogoan dut hondartzara joaten nintzela, harriak hartzen eta eskuekin gauzak egiten aritzen nintzela. Pilotu izatea ere izan zen nire nahietako bat, baina beti nahi izan dut Arte Ederrak ikasi.
Bidaia oso berezia egin nuen Florentziara: ondarea, etnografia, antropologia, aurreko gizarteek zer legatu utzi diguten artearen bidez… Horrek guztiak bideratu ninduen Arte Ederrak ikastera.
Non egin zenituen ikasketak?
Leioan ikasi nuen, 1994an hasita. Bertan oso estruktura diziplinarioa zegoen: pintura, eskultura, marrazketa, grabatua, artearen historia eta zaharberritzea. Niri gehiago gustatzen zitzaidan nahasketa, batetik bestera ibiltzea: hor ikusten nituen espazioa, gorputza, performatibitatea… eta hor mugitzen nintzen.
Erresuma Batura joan nintzen, Norwichera, eta han proiektuka egiten zen lan. Proiektu batekin zindoazen eta departamentuetan sartzen zinen; zure proiektu propioa garatzen zenuen, eta ez zuen hainbeste axola zein diziplinatan mugitzen zinen. Beste esperientzia bat izan zen niretzat.
Norwichen bideo-jokoak deitzen zirenak ere bazeuden; pentsa, 1998an joan nintzen, Internet sortu berritan. Jantzien saila ere bazuten, hau da, mozorroak eta soinean daramagunaren hizkuntzarekin zer adierazten dugun; hori dena asko interesatzen zitzaidan, gorputza ere bai. Pasada bat izan zen, oso gustura egon nintzen. Proiektu pertsonal oso politak garatu nituen, eta Bilbora bueltatu nintzen lizentziatzera.
Nolakoa izan zen itzulera?
Etxetik kanpora hainbeste denbora pasatu ondoren, Euskal Herri txiki batera bueltatzea oso traumatikoa izan zen. Hemen zer egingo ote nuen galdetzen nion neure buruari. Sorkuntza bere horretan ez zitzaidan hainbeste interesatzen: ez nuen neure burua galeria edo museo batean ikusten. Gehiago interesatzen zitzaidan prozesua, tartean gertatzen zena; ez hainbeste objektu bat egitea, baizik eta pentsamenduaren aplikazioa sorkuntzari.
Pentsatu nuen Bartzelonara joatea doktoretza egitera. Nire garaiko gaia Net Art-a zen: mundu digitalean hizkuntzak nola hasten ziren sortzen, eta hackerrak. Pitzadurak asko gustatzen zaizkit, gauzetan dauden arrakalak. Arrakalak zorte txarra dira batetik, baina zorte ona ere bai; arrakaletan hazi batzuk sartu daitezke, gauzak atera daitezke, aukerak daude. Orduan, niretzat Internet arrakala oso indartsu bat zen. Horren inguruan tesia egitea pentsatu nuen, eta irudigintza eta diseinu departamentu batera joan nintzen, Laura Baigorrirekin. 1998 eta 2000 artean doktoretza ikastaroak egin eta klase batzuk eman nituen. Ez nuen bekarik izan, beti pitzaduretan ibiltzeak arazoak ekartzen dituelako: ez zara sartzen kaxoi estandarretan.
Enpresa batean hasi nintzen lanean, azpikontrata bat, hainbat museotarako pedagogia departamenduetan, Bartzelonan. Bisita gidatuak eta tailerrak egiten genituen. 1990eko hamarkadaren bukaera eta 2000ko hasiera kulturarako oso garai ona zen Bartzelonan, diru asko baitzegoen. Mugimendu pila bat zegoen, eta kulturak osasun ona zuen; asko ikasten zen. Katalana ikasi nuen, eta asko gustatzen zait: zorte handia daukat gure taldean badaudelako katalana hitz egiten dutenak. Gero denak balio izaten du.
Zertan gehiago aritu zinen Bartzelonan?
Gero, enpresa pribatu batean modako saioak egiten hasi nintzen lanean, eta bertan asko ikasi nuen ekoizpenari buruz. Ondoren, Isabel De Pedro moda enpresan egin nuen lan. Maresme inguruan zeuden artisauekin lan handia egitea tokatu zitzaidan. Orduan, bikotekide nuenari lan bat eskaini zioten Euskal Herrian, eta nik pentsatu nuen bueltatu beharko nuela. Ama izan nintzen ere garai horretan. Hamar urte pasatu ziren, eta galdetu nion neure buruari: «Eta orain zer egingo dut?»
Londresetik itzuli zinenean egin zenuen galdera bera.
Harreman batean beti daude amore emateak, eta bueltatu ginen. Hemen beste testuinguru bat zegoen garai horretan. Publizitatean hasi nintzen lanean, Aristan. Garai horretan, publizitateak diru pila bat mugitzen zuen Euskal Herrian; lau edo bost agentzia zeuden, eta kontu oso handiekin egiten zen lana.
Han nengoela, Santiago Eraso tolosarrak deitu zidan; 2008a zen, eta Donostia 2016ko proiektua prestatzen hasiak ziren. Santik esan zidan proiektua europarra zela, eta norbait behar zutela proiektua zerbait pragmatikoan bihurtzeko. Artistekin ari zirela lanean, eta nire profil polibalenteak lagunduko zien. «Ausartuko ote nintzen?» galdetu zidan, eta nik pentsatu nuen ea noiz gertatuko ote zitzaidan berriro horrelakorik. Zer beldurra, handia zelako, baina aldi berean zer polita eta zenbat jende ezagutzeko aukera ematen zuen!
Nola bizitu zenuen proiektu hura?
Urte oso politak izan ziren. Pila bat ikasi genuen, eta tokatu zitzaidan lan asko egitea. Ikusi nuen estrukturalki nola funtzionatzen duten gauzek. Amets egiteko proiektu bat izan zen. Partaidetzarekin egindakoa izan zen, prozesu oso handiarekin, sektorialak eta intersektorialak, eta herrialdeko biztanleekin. Orduan ezagutu nuen Topic, eta Idoia [Otegi] eta Miguel [Arretxe] lehen eskutik. Unima sarean sartzeko bultzada eman genien. Lehen, katalanarekin esaten nuen zirkularitate horren modura: nik Topic-ekin Unima ezagutu nuen. Eta hor dago nire lotura.
Topic ezagutzerakoan, zein ideiarekin geratu zienen?
Donostia 2016ko proiektuan gehiago sinesten genuen gauza txikietan; ez goitik behera datozenetan, baizik behetik gora. Xarma oso berezia eta propioa dutenak, eta nolabait hazi bat uzteko jaiotzen direnak. Eta guk ikusten genuen Topic zela proiektu horietako bat.
Gero, ikusten nuen txotxongiloen mundua ez zegoela oso barneratuta artearen eta kulturaren esparruan. Gauza oso artisaua, oso xumea eta kaleko gauza bat bezala ikusten zen. Museo batean pentsatzen duzunean, gehiago pentsatzen duzu idulkietan, horma zurietan, instituzio handietan… Eta nik pentsatu nuen poltsikoan goxo eramateko zerbait bezala, txotxongiloaren metafora bat bezala. Zoragarria izan zen beraiekin hitz egitea.
Donostia 2016 bukatu zen eta beste proiektu bat etorri zen.
Donostia 2016 eta gero, EHUn hasi nintzen ikertzen. Oso nekatuta bukatu nuen eta behar nuen berriro nire proiektuetara jaitsi. Ondoren, Farapitik deitu zidaten, antropologia aplikatua eta berdintasuna lantzen zuten bulego batetik; prozesuak diseinatzeko norbait behar zuten.
Gero, 2015ean, Irungo Udalean kultur eta kirol arloko zuzendari izatea suertatu zitzaidan. Une horretan, Carlos Blanco Aginaga liburutegi eta kultur zentro berriaren eraikina eginda zegoen, baina programazioa falta zen. Nire erronka handiena hori izan zen, baina aurkitu nituen beste pitzadura eta arrakala polit batzuk lantzeko.
Zer lanketa egiten zenituen?
Adibidez, jende gazteari nola hurbildu kultura instituzionala. Programa bat landu genuen arte garaikidearen bidez, eta bertan diseinu eskola baten bidez ere aritu ginen. Irunen muga dago, eta hor sozialki gertatzen dena asko interesatzen zait.
Beste programa txiki bat ere abian jarri genuen, Ribera izenekoa. Artearen bidez akupuntura egiten genuen puntu bero batzuetan, hor gertatzen zena agerian jartzeko. Artea eta sorkuntza modu polita izan daitezke konfliktoari arreta jartzeko. Bestalde, hainbat gune zeuden landu beharrekoak: Oiasso Museoa, Amaia Antzokia… Gauza asko ikasi nituen.
Topic-en deia iritsi zen gero?
Aurretik freelance bezala hasi nintzen 2017an, nire kabuz, eta leku askotan egon naiz. Kanpoan ere proiektuak egin ditut, adibidez Londresen eta Bartzelonan, eta nire sorkuntzak eginez ere bai. Aldundiarekin lan asko egin ditut, adibidez erakusketak koordinatu eta komisario lanak Koldo Mitxelenan eta Santa Teresa aretoan. K Bulegoan ere egon naiz, sortzaileen eta kudeatzaileen arteko zerbitzuan koordinatzaile bezala. Aurten Topic-era aurkeztu nintzen.
Titirijairen prentsaurrekoa baliatuta, Tolosako Ekinbide Etxeko kideak aurkeztu zintuen. Bere hitzak oso deigarriak izan ziren, eta emozioz hitz egin zuen zuen arteko bilera nola joan zen kontatuta. Bada, nolakoa izan zen aipatutako bilera?
Kide guztiekin bilera batzuk izan nituen. Hasiera batean, gustatu bezainbesteko sorpresa hartu zuten. Gero deitu zidaten eta gauza batzuk berriro azaltzera etorri nintzen, gustu handiz. Elkarrizketa batzuetan gertatzen zait gerora pentsatzen dudala ea ulertu ote duten nik esandakoa. Hemen, aldiz, ez nuen sentsazio hori izan: arreta handiz entzun zidaten, gauzak galdetzen zizkidaten, irribarretsu zeuden, eta ni oso lasai sentitu nintzen.
Pentsatu nuen ez nindutela hartuko, beste profil bat nahiko zutela, lan egiteko era tradizionalagoak dituen norbait. Hala ere, oso lasai etorri nintzen, eta errespetu handia jaso nuen. Uste dut baldintza beretan egon ginela hitz egiten, eta oso harreman zuzena eta polita izan zen.
Zer eskatu zizuten?
Nik ikusi nuena zen zuzendaritzak ideia tradizionala zuela, baina oso irekiak zeudela beste gauza batzuk entzutera. Nik beste proposamen batzuk aurkeztu nituenean eta horiek entzun ondoren, digestio prozesu bat izan zen. Gauzak horrela hasten dira: belarriak irekita badituzu, eta deigarria egiten zaizun zerbait entzuten baduzu, bidea irekiko diozu. Ni ere entzutera etorri nintzen; galderak egin genizkion elkarri, eta nik jakin nahi nuen zer behar zuten.
Ardatz nagusietako bat lantaldea da zuretzat.
Lantaldea da proiektua, bere ondarea. Momentuan ezagutzen dudana lantaldea da. Beraiek ezagutzen dituzte ez bakarrik proiektuaren nondik norakoak, baizik eta baita praktika, egunerokotasuna, lana nola atera… Topic zuzendari gabe egon da hilabete batzuk, eta lana atera da. Lidergoa ez dagoenean krisiak egoten direla jakinik, lantaldearen ezagutza, inplikazioa eta konpromisoa agerikoak dira. Taldea garrantzitsua da ezagutza eta eskarmentua duelako, eta inplikatu behar dudalako hemendik aurrera egingo den horretan.
«Ez dago kudeaketa onik ez bada zaintzen museoaren familia, bertan egunero lanean daudenak»
Bestela, ez nintzateke gai izango ezer egiteko. Hori zaindu eta landu behar da. Ez dago kudeaketa onik ez bada zaintzen museoaren familia, bertan egunero lanean daudenak. Ez dut nahi naif izan, badakit momentu gogorragoak egongo direla, baina zaindu egin behar da. Ardatz nagusia da, eta horretarako gauzak partekatu egin behar dira; hartu-eman horiek izan behar dira.
Ideiaren bat baduzu, edo oraindik aztertzen ari zara?
Edozein proiektu sortzaile edo artistiko egiteko hainbat fase daude. Nire proiektu artistiko-sortzailea Topic museoa da. Lehenengo fasean nago: ikerketan, barrua eta kanpoa ezagutzen.
Barrua ezagutzea da lantaldea, gure programa eta jarduerak, eta museoaren bizitza astelehenetik igandera ulertzea. Bisita gidatuak izaten dira, Titirijai jaialdia izango da, etortzen dira familiak, helduak… Gure museoa kontatu egiten da, eta jakin behar da zer, nola eta nori kontatzen zaion. Eta horrekin bustitzen ari naiz.
Gero, kanpoko ikerketa dator: zer beste museo dauden gure antzekoak, zer sareetan gauden, zer eskaintzen diegu elkarri… Ideia batzuk baditut, baina kalkulatzen dut urtebeteko epea beharko dudala proposamenak garatzeko. Bitartean, proba txiki batzuk egin daitezke, gauzak pixkanaka txertatuz. Proiektu estrategiko bat behar dugu, eta horrek denbora eskatzen du.
Museoak egoera kritiko eta hausnarketa fase batean daudela esan zenuen. Nola bizi duzu hori Topic-en?
Finantzaketa oso garrantzitsua da, eta horretarako behar da museoaren posizionamendua: zer garen, zer lan lerro ditugun eta zer aurrekontu dugun zehaztea. Hori zehaztuta, errazagoa izango da dirua eskatzea.
Pila bat sinesten dut finantzaketa publikoan; uste dut kulturak, gehien batean, publikoa izan behar duela, eta eskubide unibertsala izan behar duela, hezkuntza eta osasuna bezala. Denoi iritsi behar zaigu kultura. Hausnarketa eta pentsamendu kritikoa sortzeko oso erreminta garrantzitsua da, eta horretan instituzioek gurekin bat egin behar dute. Baina horretarako proiektuak eduki behar ditugu.
Museoak bi krisi mota pairatzen ari dira. Batetik, ekonomikoa: dugun dirua nola gastatu eta zertan, eta ahal dugun ondoen bideratu behar dugu. Bestetik, gure publikoa. Kulturan gertatzen ari da oso kontsumitzaile zaharkituak ditugula; gazte gutxi datoz museora, eta azken urteotan kultura aisiarekin gehiago lotu da. Nik sortzaileen munduan ikusten dut hori: sortzaile gazteak ez daude zirkuitu publikoetan, asko kanpoan daude.
Eta zer egin daiteke?
Hausnarketa bat egin behar da: nori zuzentzen dizkiogun gure programak eta nola hobetu daitezkeen. Agian erabiltzen ditugun tresnak eta hizkuntzak pixka bat zaharkituak geratu dira, eta baita espazioak ere.
Betiko adibidea jarriko dut: liburutegietan ez da isilik egon behar. Igual jaten eta edaten utzi behar da gure espazioetan; igual animaliei sartzen utzi behar diegu. Bakardadea oso presente dago gure bizitzan…
Museoa gure garaietara ekartzeko esfortzu handia egin behar da, gure gizartean zer gertatzen ari den ulertuta. Museoa gizartearentzako zerbitzu bat den heinean, ezin gara deskonektatuta egon gauzak eta programak eginez, kontuan hartu gabe kalean dagoena, gu garena.
Museo batek, Topic-ek, zer eman diezaioke gizarteari, Tolosaldeari, Euskal Herriari, nazioarteari?
Orain gauden areto honetan, beste kultura batean –Nigerian– landu diren objektuei buruzko kontakizuna ematen dugu. Horrek esan nahi du gizarte baten historia eta antropologia jasotzea, baina baita egiteko erabili den materiala ere. Hemen atzean egon diren ekoizteko modu batzuk artisautzarekin lotuta daude, eta guk, ondarea daukagunez, transmisoreak gara.
Ondare hori ez galtzeko, transmisioa egiten duten kontakizunak sortzeko gai izan behar gara. Kontakizunak, pluralean: objektu hau hainbat ikuspegitatik konta daiteke. Hemen borroka bat, gatazka bat adierazten da, baina baita materiala eta nola sortu den, Nigeriaren egoera soziopolitikoa… Hori guztia objektu batekin kontatu daiteke. Txotxongiloetatik, objektuetatik eta maskaretatik abiatuta, zenbat kontakizun sor daitezkeen gauza desberdinei buruz lanketa egiteko aukera dago.
Museoaren espazioa gaindituta kanpora ateratzen garenean, gogoeta bat egin behar da: zer eta nola aterako garen. Ez bazatozte, gu joango gara, eta uste dut obligazioa ere badugula, zerbitzu publikoa garen heinean. Hor esploratzeko bide pila bat daude, eta nire helburua da hori lantzea, hausnartzea eta ikustea. Bi edo hiru bide hasieran, gero handitu daitezkeenak, konflikto edo arrakala horiek lantzeko, eta guk ere beraien hitza jaso eta barneratzeko gure kontakizunean.
Zer dira txotxongiloak?
Justu atzo koadernoan marrazkitxo batzuk egin nituen... Nire ustez txotxongiloek gure haurtzarora eramaten gaituzte, ilusio edo fantasia mundu batean sartzen gaituzte. Titirijai jaialdian ekitaldi bat ikusi nuen, eta umeen barreak entzuten nituen. Gauza hain xumeekin, bi kartulina eta itzal batzuekin... Baina gauza pila bat lantzen ziren. Heltzen garenean inkontzienteki barre egiteko ahalmena galtzen dugu pixka bat, lotsarik gabe adierazteko. Itxurakeriak ditugu, eta txotxongiloek berriro biluzten gaituzte. Hori oso irakurketa naif bat da: txotxongiloa fantasia mundu bat bakarrik dela esatea...
«Txotxongiloa txikia izan daiteke, baina espazio handi batera eraman gaitzake»
Txotxongiloa oso gauza txikia izan daiteke; konpainiak oso txikiak dira, oso artisauak. Panpinak dira, normalean mekanismoak dituzte, eta gorputz fisikoek mugitzen dituzte. Eszenatokia, panpinak, mekanismoa, teknologia, giza gorputza… eta kontatzen dugu istorio bat: gidoia, literatura, gorputza. Azkenean gauza txiki bat da, baina egitura handi horretan ulertuta, gauza pila bat dira txotxongiloak. Orduan, berriz irekitzen dira hainbeste lerro, hainbeste gauza lantzeko; gauza oso konkretu batek espazio oso handi batera eraman gaitzake. Txotxongiloak hori dauka: aukera bat dela. Eta oso gertuko gauza bat da.
Bizitzan faseak izaten dira, zuk zureak kontatu dituzu. Zuretzat Topic-eko faseak zenbat iraungo duen ez dakigu. Zer gustatuko litzaizuke uztea?
Hona etorri eta jendearen besarkada bat jasotzea gustatuko litzaidake. Horrek gauza asko esan nahi ditu: besteak beste, zer gustura egon garen zurekin. Jarraipena duten gauzak bermatzea, hau da, hasi genituen gauzak hemen daudela ikustea. Barne prozesuak hobetzea: jendea gustura sartzea museora, eta jendea gustura aritzea lanean museoan. Hori asko da.