«Guztiok sufritu behar dugu arkitektura, edo guztiok gozatu»

Mireia Roca Zeberiok (Tolosa, 1965) txikitatik oso argi zuen arkitekto izan nahi zuela. Betidanik izan du ofizioarekiko gogoa eta grina. Donostian hasi zituen arkitektura-ikasketak, baina Bartzelonan amaitu zituen. Gerora, EHUren Arkitektura Eskolako euskarazko lehen irakasleetako bat izan zen, eta bertan jarraitzen du lanean. Gaur egun estudio propioa dauka, etxebizitzetarako eta lokaletarako proiektuak egiten ditu, eta ikerketa-lan bat garatzen ari da. Gaur egungo zenbait erabakirekin kritikoa ere bada: «Aberia ugari ikusi izan dut, eta 'nora goaz?' pentsatu izan dut askotan».

Nor eta zer da Mireia Roca?

Arkitektoa naiz, baita Euskal Herriko Unibertsitateko irakaslea ere. Oso gustura ari naiz bi ofizioetan. Zoragarria da ikasleen munduan murgiltzea, beti ikasten delako zerbait haiengandik. Berriro jaioko banintz, berriro arkitekto izango nintzateke.

Ekintzaile edo eragile ere bazara.

Bai. Saltsero samarra naiz. Egon nintekeen leku guztietan egon naiz: ikastolako artezkaritza kontseiluan, seme-alaben kultur eta kirol taldeetako gurasoen batzarretan, Zutani elkartean… Gizartean denok egin behar dugu ekarpena, edo erantzun bat eman behar dugu. Nik, behintzat, ez dakit ezetz esaten.

Zerk bultzatu zintuen arkitekto izatera?

Gogoan dut lauzpabost urte nituela margoak hartu eta aitaren estudiora joaten nintzela. Bera ere arkitektoa da. Nik txikitatik arkitektoa izan nahi nuen; inoiz ez dut zalantzarik izan. Bokaziozkoa da.

Etxeko bultzada garrantzitsua izango zen, beraz.

Bai. Etxean beti izaten genituen arkitekturari lotutako liburu eta aldizkariak, eta elkarrizketak ere gaiari lotutakoak izaten ziren. Bidaiatzen genuen bakoitzean, aitak obsesio bat izaten zuen: herri bakoitzeko elizara joan eta kanpandorrera igotzea. Zazpi anai-arreba gara, eta gora eta behera ibiltzen ginen. Horrela piztu zitzaidan zirrara, eta gerora, handitzen joan zen. Aitaren eragina oso handia izan da. Lankideak izan gara, estudio bereko bazkideak.

Zure aita, besteak beste, Sputnik etxebizitza-eraikinen arkitektoa izan zen.

Oso polemikoak izan ziren. Aitak altzairuzko egitura egin nahi izan zuen, baina ezinezkoa izan zen, eta azkenean hormigoizkoa egin zuten. Lehen berezko txapela —teilatua— zuten, ez orain daukaten txapela nazkagarri hori. Lehengo teilatuak txapazkoak ziren, eta horri esker, eraikinek Sputnik-aren itxura zuten; ez zeukaten zerikusirik oraingoekin. Txapela horiek herdoildu egin ziren, eta horregatik aldatu zituen arkitekto batek. Gero barkamena eskatu zion aitari. Inoiz ez da berandu.

Bestelako proiektu gehiago egin zituen aitak?

Tolosan asko egin zituen: Lopez-Mendizabal pasealeku inguruko etxebizitza-eraikinak, San Frantzisko pasealekuko 39 eta 41 zenbakietako etxebizitza-eraikinak, eta Paper kalean zegoen kiroldegia, besteak beste. Villabonan ere zenbait eraikin egin zituen, eta Lasarte-Orian auzo oso batekoak diseinatu zituen. Bitxiena, baina, nire aitaren historia da.

Ea bada, kontatu.

Nire aitona-amonak, Bittor Zeberio eta Saturnina Larrarte, Andia dorrean zegoen Zeru Handi jatetxe-hoteleko jabeak ziren. Hamar seme-alaba zituzten, hiru gizon eta zazpi emakume, eta guztiak hotelean bizi ziren. Hiru gizonek unibertsitatean ikasi zuten. Emakumeak, berriz, musikan eta hizkuntzan trebatu ziren. Nire ama Mertxe Alemaniara bidali zuten 18 urterekin.

Ondoren, Tolosan musika-ikasketak egiten ari zela, aita —Armando Roca— ezagutu zuen. Kataluniarra da, eta atletismoko talde nazionaleko atleta zen garai hartan. Berazubin entrenatzen zuen selekzioak, Espainian zegoen estadio bakarrean, eta hotelean lo egiten zuten. Orduan, Madrilen ari zen unibertsitate-ikasketak egiten, baina tarteka Tolosara etortzen zen, eta azkenean, hemen ezkondu ziren ama eta biak. Bide batez, Berazubi estadioan belar naturala artifizialagatik aldatzekotan, nire aita joan ondoren izan dadila, mesedez.

1962an edo 1963an ezkondu ziren gurasoak, eta aita Joakin Labaienen estudioan hasi zen lanean. Garai hartan hemen oso arkitekto gutxi zeudenez, proiektu asko egitea egokitu zitzaion, Tolosan ez ezik, baita inguruko herrietan ere. Gaur egun, arkitekto ezaguna da inguruan. Ziur nago ez naizela bera dena izatera iritsiko.

Itzul gaitezen zure ogibide eta pasiora. Arkitektoek, bidaiatzen duzunean, beste ikuspegi batekin begiratzen dituzue hiri edo herriak eta bertako eraikinak?

Baliteke; ziurrenik, ezagutzagatik. Asko bidaiatu dut, eta ikaragarri gustatzen zait ahalik eta leku gehienetako arkitektura ikustea. Gaur egun argazkiek, telebistak edota errealitate birtualak ez dute batere laguntzen. Leku batera joan, bertan sartu eta espazioa bizi behar da. Esperientzia horrek ez dauka preziorik. Argazki onena erakutsita ere, ezinezkoa da alderatzea. Eta ez da beharrezkoa urrutira joatea. Tolosan bertan, Andre Maria elizak badauka bere historia, eta polita da hori jakinda bertatik bertara ikustea.

Guztiok daukagu benetako pasioa pizten digun zerbait, betiere, jakinduriatik. Esaterako, moto lasterketa batean, niri moto denak berdinak iruditzen zaizkit, motor-hotsagatik, baina moto zaleek edo ingeniariek ez dute berdin pentsatzen, bereizten dakizkitelako. Dena politika den moduan, dena da arkitektura. Edozein bazterretara joaten bagara, beti daukagu zerbait ikusi eta ikasteko.

Zer oroitzapen dituzu unibertsitateko urteez?

Oroitzapen onak ditut. Lehen bi urteak Donostian egin nituen. Arkitektura Eskola hasi berria zen, eta uste dut eliteko eskola bat egin nahi zutela, baina ni ez nintzen elitekoa. Bi aldiz ezin izan nuen gainditu marrazketa, eta alde egitea erabaki nuen. Talde handi bat Bartzelonara joan ginen orduan; bizpahiru urtetan 20-25 joan ginen hemendik. Euskaldunen inbasioa deitu zioten kataluniarrek mugimendu horri. Han ordu ugari eskaini nizkion marrazketari, eta azkenean, gainditu nuen. 20 urte nituen, eta adin horretan Bartzelonara joatea sekulakoa izan zen; hiria oso kosmopolita da.

Horri lotuta, gauza bat kontatu nahiko nuke. Irakasle hasi nintzenetik, orientazio-azoka askotan egon naiz, eta denetik bizitzea egokitu zait. Ikasle gazteak gurasoekin joaten dira, eta ondorio nagusi bat ateratzen dut beti: gurasoak desagertu beharreko espezieak gara. Oso zaila da guretzat seme-alabei euren ibilbidea nahi duten moduan egiteko askatasuna ematea, beldurrak eraginda edo. Gazteei erabakitzeko ahalmen handiagoa eman behar diegu.

Bartzelonan karrera amaitu eta gero, lanean hasi zinen?

1995ean etorri nintzen hona. Orduan, aitak lan handia zuen, eta berarekin hasi nintzen lanean, bere estudioan. Aldi berean, Euskal Herriko Unibertsitateko Arkitektura Eskolako ikasle ugarik Gorbata Horidunen Greba egin zuten, eskolak gaztelaniaz soilik zirelako. Arkitektura beti izan da esparru oso burgesa, eta euskaraz ikasteko aukera izatea eskatzen zuten.

Sekulako indarra izan zuten aldarrikapenek, baita eragina ere. Izan ere, arkitektura euskaraz ikastea aukeran jarri zuten, eta ni izan nintzen lehen irakasleetako bat, Begiristain anaiekin batera. 1997an hasi ginen, eta aitzindariak izan ginen. Sekulakoa izan zen. Ikasleen mobilizazioei esker hasi ginen lanean. Nire ikasleei zenbaitetan esaten diet faltan sumatzen dudala garai hartako ikasleek mobilizatzeko zuten ahalmena. Gaur egun ikasleen ordezkaria hautatzeko erreguka aritu behar izaten dugu. Gazte izatea ez al da erreakzionario izatea?

Hala ere, gustura ari zara lanean.

Bai. Asko gustatzen zait. Formazio ikuspegitik, bete-beteko ikasketa da arkitektura. Batetik, alde teknikoa dauka. Ardura handiko ofizioa da, ezin zaizulako balkoi bat erori. Bestetik, alde humanistikoa dauka. Ingeniaritza, adibidez, teknikoagoa iruditzen zait, eta ez ditu arkitekturak bezainbeste alderdi lantzen.

Gaur egungo ikasleek duela hamarkada batzuetakoek baino jakinduria handiagoa al dute?

Arkitektura ikaragarri aldatu da hasi nintzenetik hona, eta, ondorioz, baita ikasleen jakinduria ere. Nire aita ikasle zen garaian, gehienek 10-15 urte behar izaten zituzten ikasketak amaitzeko. Nik sei urteko karrera egin nuen, eta ondoren, amaierako proiektua. Gaur egun, bost urteko karrera egiten dute arkitekturako ikasleek, eta beste urte osagarri bat izaten dute gaitzeko.

Ikasleen artean denetik dago. Hori bai, uste dut gaur egungo gazteek ahalmen ikaragarria dutela, baina gero ez dela batere aprobetxatzen. Ikasleen gurasoekin etorkizunaz hitz egiten dudanean, askotan egiten diet galdera hau: «Zer zentzu dauka ikasgai guztiak ondo gainditzeak, 22 edo 23 urterekin lan egiteko nahikoa heldutasun ez badauka?». Hori gertatzen ari da gaur egun, gizartearen erruz: ikasle arduratsuak hezteko gaitasuna galdu dugu.

Ni ez naiz ari karrera akademikoa egiten. Doktoretzarako ikastaroak egin nituen, tesia egiteko baimena ere eman zidaten, baina ez nuen idatzi. Alde batetik, hori abantaila bat da. Nik erabateko lotura daukat unibertsitatearekin, baina gaur egun arkitekturako ikasle batek lanpostu hau egonkortzerako ia 45 urte betetzen ditu. Eromen handiko prozesua da. Nahiko kritikoa naiz karrera akademikoaren kontuarekin, irakasleek asko sufriktzen dutelako. Iruditzen zait irakasteko ahalmena galtzen ari garela, exigitzen diren beste lan batzuen mesedetan.

Une honetan, ikerketa-lan bat egiten ari zara, ezta?

Ni kide naizen ikerketa-taldean zenbait eraikinetako fatxadetan egiten ari diren aldaketak ikertzen ari gara. Garai oparoak dira, Europatik Next Generation funtsak jasotzen ari garelako, eta gauza on asko egin ditugulako funts horiekin, baina txarrak ere bai. Besteak beste, diru-kopuru handia bideratu da efizientzia energetikoa zaintzera. Kezkatzen nauen gaia da, noski, eta egia da planeta suntsitzen ari garela, eta joera aldatzen ez badugu, gainbeheran jarraituko dugula.

Hala ere, horren aitzakian, arkitekturaren bitartez hirigintzan zenbait aurpegi-zuriketa egiten ari gara. Izugarrizko galerak eragiten ari gara; gure historia, gertuko iragana, ezabatzen ari gara. 60ko eta 70eko hamarkadetako etxebizitza-eraikinak, adreilua begi-bistan dutenak, batez ere, mozorrotzen ari gara, bere materialtasuna kontuan izan gabe. Kontua da aipatutako funts horien bitartez zenbait enpresa etxez etxe joaten ari direla efizientziaren izenean aldaketa beharrezkoa dela saltzera. Ziur efizienteagoa dela, baina balantzan jarri beharko litzateke zer galtzen ari garen eta zer ez. Mozorro horiek jarri aurretik, akaso leihoak aldatu daitezke, edo galdara, edo norbere ohiturak. Euskal Herriko leku askotan gertatzen ari den fenomenoa da.

Bestetik, zebra-eraikinak daude. Herri guztietan berdinak dira, hala nola, Tolosan, Oñatin, Astigarragan edo Andoainen. Ez dute ingurua aintzat hartzen; ez dute nortasunik. Enpresa batzuek aukera ederra ikusi dute material aldetik, eta salmentak funtzionatzen ari dira.

Tolosaren kasuan, Gipuzkoa Plazako izar formako etxebizitza-eraikinaren fatxada erabat aldatu dute duela gutxi. Lehen zoragarriak ziren; gainera, eraikitze-sistema hori galdu egin da. Gaur egun zenbait igeltserok ez daki adreiluzko horma bat egiten; guztia da pladurrezkoa. Iraganeko guztia ez da ona, baina ona dena ezin dugu galdu. Berazubi auzoan ere gauza berdina gertatu da. Tolosa CF plaza ondoko lehen eraikinean fatxada mozorrotu dute. Etsita nago gai honekin. Bihotza uzkurtzen zait.

Zer egiten zaizu zailena zure ofizioan?

Ikustea arerioa etxean daukadala. Arkitektoon artean ere baditugu zenbait talka; guztiok ez dugu berdin pentsatzen. Arkitekto batek lanean ondo ari dela uste badu, nahiz eta niri ez gustatu, nor naiz ni hari ezer esateko? Lehen esan dudan bezala, arkitektura politika da; guztiok sufritu behar dugu edo guztiok gozatu, koadroekin edo eskulturekin gertatzen ez den moduan. Ez zait iruditzen bizilagun-komunitate batek bere eraikina zer koloretakoa izango den edo zer materialekin egina egongo den erabaki behar duenik. Ardura hori beste batzuena da, eta arautu egin behar da udaletxeetan; gure ondarea zaintzeko eta gure herri eta hirien nortasuna mantentzeko beharrezkoa da.

Generoari erreparatuta, arrakala handia al dago?

Lehen arkitekto guztiak ziren gizonezkoak. Gaur egun, zorionez, gero eta emakume gehiago gara. Urte askotan, gizonen mundua izan da arkitektura, ofizio oso burgesa. Tamalez, oraindik emakumeenganako jazarpena izaten da zenbait obratan. Gezurra badirudi ere, oraindik zenbaitek ez ditu egoera batzuk onartzen.

Lehen esan duzu azken hamarkadetan ikaragarri aldatu dela arkitektura. Baina, nola aldatu da?

Arkitektura arte bat da, baina, era berean, beharrezkoa da; koadro edo eskulan bat ez dugu behar, baina etxe bat bai. Horregatik da arkitektura politika. Azken hamarkadetan gizartea garai berrietara egokitu da, teknologiak garapen handia izan du, eta gero eta biztanle gehiago gara munduan. Alor guztietan bezala, horrek ahalbidetu du arkitekturan aurrerapausoak ematea.

Hala ere, iruditzen zait hausnarketa txikia egon dela. Urte askotan etxebizitza asko eraiki dira hemen, eta dirutza handia irabazi da, baina, orain, hori egitetik ardura osoa teknologiaren garapenaren gain jartzera igaro gara. Eskulana eta ezagutza galdu dugu, eta horren eragina pairatzen ari gara. Tartean, hausnarketa-falta handia sumatzen dut.

Aitaren bulegoan hasi zinen lanean. Gaur egun, lantoki propioa daukazu Berazubi auzoan.

2020an hasi nintzen hemen lanean. Aita ere etortzen da tarteka. Bere mahaia dauka, eta hor aritzen da paper artean. Berari esker ireki nuen nire estudio propioa, eta gaur egun irakaskuntzarekin uztartzen dut bertako lana.

Eta zure estudiotik gertu, Zutani elkartearen lokal berria dago. Haren diseinua egin zenuen. Zein da egoera?

Esleituta dago proiektua, eta dagoeneko lanek hasita behar zuten. Elkarteko lan-taldeko kideon artean erabaki genuen nolako itxura izango zuen lokal berriak. Orain arte herriko bi lokaletan eramaten genituen aurrera elkarteak antolatutako ekimenak, eta guk guztia lokal bakarrean egitea nahi genuen. Herritarrek ikus dezatela gure lana ez dela soilik behar handiena dutenei jaten ematea, birgizarteratze-prozesuan ere laguntzen dugulako. Espero dut berehala hasiko direla lokal berriko obrekin.

2022ko abenduan Zumarditxikian exekuzio-proiektu bat egin asmo zuela jakinarazi zuen udal gobernuak. Lau hilabete beranduago Ura agentziak Zubiberria ordezkatzeko proiektua aurreratu zuen. Bi berri horien aurrean, herriko eta inguruko arkitekto multzo bat bildu zineten, eta gutun bana idatzi zenuten. Nola bizi izan zenuen barrutik mobilizazio hura?

Oso larria iruditu zitzaigun egoera. Lehen esan dudan moduan, askotan litekeena da bi arkitektok ikuspuntu bera ez izatea. Bada, Tolosan 40 arkitekto iritzi berean bateratu ginen, eta uste dut horrek zer pentsatua eman beharko liokeela udalari; eta berdin dio zein alderdik osatzen duen gobernua.

Egoeraren larritasunak bildu gintuen. Talde txiki bat sortu genuen hasieran, eta ondoren atxikimendu ugari izan genituen. Gaur egun ez dakit zein den bi proiektuen egoera, baina argi daukat arazoa ez dela amaitu; denboran asko luzatu da, besterik ez. Nire ustez, gainera, Zumarditxikiak eta Zubiberriak eremu bakarra osatu beharko lukete, ukitu ezin daitekeena, betiere, konpontzeko ez bada.

Zubiberriak 100 urte bete ditu aurten. Gipuzkoan dagoen zubi modernista bakarra da. Zumarditxikia, berriz, Gipuzkoan geratzen den zumardi bakarrenetakoa da, Hernanikoarekin batera. Neoklasiko garaian aisialdirako atondutako eremua izan zen. Txapala den espazio bat da, oso ondo antolatutako zuhaitzen hiru ilara dituena. Lekua zoragarria da. Hala ere, aurkeztu zuten proiektuan ez zuten espazio berezi hori errespetatzen. Ez zeukan zentzurik.

Zuek dagoen bezala utzi nahi duzue, ezta?

Bai. Zumardi bat da, eta hala ikusi behar dugu. Ez dezatela moldatu. Egia da irisgarritasuna bermatu behar dela, baina hori lortu daiteke espazioaren izaera aldatu gabe.

Zubiberriaren kasuan, kultur intereseko ondasun izendatzea nahi zenuten, ezer egin aurretik, behintzat.

Ni ez naiz hidraulikan aditua, eta adituen esan guztiak errespetatzen ditut, baina inork ez du esfortzurik egin zubiak ematen duen arazoa konpontzeko zer esku-hartze egin daitekeen pentsatzeko, eta horren falta sumatzen dut.

Ura agentziak hasieratik esan du, eta egia da, zubi horren arazo handiena dela habea —zutabeen plataforma— oso altua izatea. Ura zubira indarrean heltzen denean, atzera egiten du. Arazo horri irtenbidea emateko, Zerkausitik zezen plazara arte luzatuko litzatekeen hormigoizko zokalo bat jartzea pentsatu zuten, ura ez ateratzeko. Inork ez du aztertu zubiaren habeak hormigoizkoak izan beharrean metalikoak izatea, eta ura bertatik igarotzea. Arkitekturan, beti, zerbait bota baino lehen aukera guztiak begiratu behar dira, eta Zubiberriaren proiektuaren kasuan ez da hori egin. Teknologikoki ez da ikertu gaur egungo zubia nola eraldatu daitekeen.

Are gehiago, hau ez dute esan: Nafar zubia ezin da ukitu, eta hori inbutu bat da. Zutabeak kenduz gero, ura indar ikaragarriarekin helduko litzateke, eta tsunami bat sortuko luke Zerkausiaren parean, eta Alde Zaharra urez beteko luke. Ezinezkoa izango da ur hori guztia bideratzea, eta hori ere ez du inork esan. Ulergaitza da. Inguruko zuhaitzak ezin omen dituzte kendu, uraren abiadura moteltzen duelako. Eta zubiaren zutabeek ez al dute funtzio bera betetzen? Oso haserre nago bi proiektu hauekin.

Gutun haietan esan zenuten ezohiko aberastasuna zela Tolosaren neurriko udalerri batentzat ia 40 herritar arkitektura eta hirigintzan trebatuta egotea. Zeuen burua aurkeztu zenuten udalaren erabakietan eragiteko, edo, behintzat, laguntzeko. Erantzunik jaso al duzue?

Taldeak indarrean jarraitzen du gaur egun, baina kide gutxiago gara. Hala ere, udalak ez digu erantzun. Duela gutxi herriko zenbait etxebizitza-eraikin ondasun-katalogoan sartu dituzte. Albiste pozgarria da; pauso bat eman dute, nahiz eta gaizki eta berandu izan. Hori bai, gauza bera egin zezaketen Zumarditxikiarekin eta Zubiberriarekin.

Hala ere, suminduta nago gauza batekin. Tolosan ia 40 herritar badaude gai hauetan trebatuta daudenak, zertarako jo behar dugu kanpora zenbait lan egiteko, hala nola, ondasun-katalogoaren azterketa egiteko, Alde Zaharraren Plan Integrala lantzeko edo herrian etxebizitza-parke berriak sortzeko proiektuak martxan jartzeko?

Motzean

 

Arkitekto bat? Alvar Aalto finlandiarra.

Arkitektura garai gogokoena? Pizkundea.

Munduko arkitektura-proiektu bat? Erromako Panteoia.

Eta Tolosakoa? Beotibar frontoia.

Tolosan zer eraikin, zubi edo proiektu aldatuko zenuke? Adreiluz egindako etxebizitza-eraikinei jarri dieten pijama edo mozorroa kenduko nieke.

Eta zer ez zenuke aldatuko? Herriari izaera ematen dion guztia. Ez da gauza bat ukigarria, baina bai gure memoria fotografikoan eta historikoan dagoen zerbait.