Idazteko eta irakurtzeko erabiltzen duen bulegoan, etxeko ganbaran, Joxemari Iturralde Uriak (Tolosa, 1951) gaztetxoa zela pintatu zuen koadro bat du zintzilika. Leaburuko eliza ageri da bertan eta sinaduran, berriz, Jimu. Bere izen-abizenen lehen letrak ordenaz aldatuta. Ordutik ezizen hori erabili izan du idazle gisa egin duen ibilbidean.
Ia 50 urte dira idazten hasi zinela. Errazagoa al da, gaur egun, literatura egitea?
Bai, gaur egun tresna guztiak eskura dauzka idazleak, baina, orain, kostatzen dena da irakurleak topatzea. Izan ere, irakurketa lan neketsua da, ahalegina eskatzen duena, eta irakurleak isolatuta egon behar du jardun horretan ari den bitartean. Gertatzen dena da arreta hori desbideratzeko gauza asko sortu direla azkenaldian, Internet eta bestelako gailuak, esaterako.
Zer behar du euskal literatur sistemak osasuntsu egoteko?
Kritika, adibidez. Niri ustez, prentsan agertzen diren erreseina horietan ez dago kritikarik. Horretan aritzen direnek ez dute denborarik izaten argitaratzen den guztia begiratzeko eta, are gutxiago, dena irakurtzeko. Asko jota, argitaletxeek bidaltzen dizkieten liburuak hartu, gainbegiratu, atzeko laburpena irakurri eta horren araberako kritika egiten dute. Gainera, idazleak izena hartzen badu, haren hurrengo liburuari egingo diote kritika. Dena kate bat da.
Nola ikusten dituzu sariketak?
Begira, Euskal Herrian 200-300 liburu argitaratuko dira urtean eta ezinezkoa da guztiak irakurri, ondo analizatu eta haien artean onena zein den erabakitzea. Lan hori ez dago behar bezala baloratuta eta, gaur egun, ez du inork hartzen. Leku askotatik deitu izan didate epaimahaikide izateko eta beti erantzun izan diet ezetz. Salbuespen bakarra Kutxa Fundazioa Irun Literatura sariketa da. Bi urtez behin, nobelak epaitzen aritzen naiz. Aurkeztutako lan guztiak bidaltzen dizkidate eta haien artean onena aukeratzen dut nik, nire irizpideen arabera, noski. Nire ustez, horrela antolatzen diren sariketak baino ez dira egokiak, gainerakoan, injustizia handiak egin daitezke.
Erraza al da idazleok argitaletxe eta editoreekin duzuen harremana?
Mundu hori ere asko aldatzen ari da. Garai bateko editoreak hil egin dira eta asko erretiratu. Orain gaztetxoak dabiltza langintza horretan eta askok ezagutu, akaso, ezagutuko naute, baina ez dute nire aurreko obra irakurri, eta beraz, galdu egin dituzte erreferentziak. Garai batean, editoreek bide berriak zabaltzeko apustua egiten zuten eta nahiz eta jakin liburu bat ez zela asko salduko arriskatu egiten ziren. Gaur egun, berriz, salmentari baino ez diote begiratzen eta literatura bazterrean geratzen ari da. Idazle bikain batek liburua atera eta zortzi ale baino saltzen ez dituela ikusita, boladan dagoen autore horri jarraitzen diote eta txurroak bezala ateratzen dituzte haren liburuak.
Bestelako lege batzuk agintzen dute orain. Hemen Euskal Herrian badago banaketa enpresa batekin lotuta dagoen argitaletxe bat. Editorial horrek ateratzen dituen liburuak dira, beti, dendetako erakusleihoetan jartzen dituztenak; beste argitaletxe batekin ateratakoak dendako sotoan gorde eta handik hilabete batzuetara ateratzen dituzte bistara. Jendeak ez daki nola mugitzen diren gauzak liburuen mundu honetan. Gauza asko ez dira esaten; ustelkeria handia dago.
Behar bezainbeste literatura itzultzen al da euskarara?
Nahikoa itzultzen da euskarara, eta ondo gainera. Gertatzen dena da, hobeto doitu beharra dagoela. Nik beste liburu batzuk lehenetsiko nituzke. Oraindik badaude euskaratu gabeko goi mailako literatura unibertsaleko maisulanak.
Zein obraren falta sumatzen duzu?
Askorena. Mantxako On Kixote inoiz idatzi den liburu onenetakoa da eta Aita Berrondok duela 60 urte idatzitako itzulpen bat baino ez daukagu, oso ondo egindakoa, baina garai hartako euskaran emana. Beste obra zoragarri bat: Marcel Prousten Denbora galduaren bila; zazpi tomo dira eta bakarra dago itzulita —Joxe Agustin Arrietak itzuli zuen, maisuki—. Gainerako seiak itzultzeko jartzen al da baliabiderik? Gero ikusten duzu nola itzultzen diren Pio Barojaren obrak euskarara, dagoeneko bere liburuetako asko gaztelaniaz irakurrita dauzkagunean. Merezi al du? Nire inpresioa da boladan dauden idazleen lanak itzultzen direla, jakina denean hemendik bi urtera inor ez dela haiekin gogoratuko. Horrelako adibide asko jarriko nituzke.
«Aholkatu didatelako ez bada, ez dut atera berria den liburua irakurriko, soilik, nobedadea delako»
Jarraitzen al duzu euskal literaturan gaur egun argitara ematen diren obra berriak?
Galbahea jarri dut. Lehen euskaraz ateratzen zen guztia irakurtzen nuen. Orain, berriz, liburua bidaltzen badidate, gizalegez irakurri eta eskerrak ematen dizkiot bueltan idazleari. Bestela, estimatzen dudan norbaiten aholkuagatik ez bada, ez dut atera berria den liburua irakurriko, soilik, nobedadea delako.
«Idazle gazte askok liburu gehiago idatzi dituzte irakurri dituztenak baino»
Zer behar du literatura lan batek kalitatezkoa izateko?
Ez dakit. Gustave Flaubertek zioen modu asko daudela gauzak kontatzeko baina bakarra dela modu onena eta hori dela idazleak bilatu behar duena. Bilaketa horretan lagungarri da praktika. Nik tailerrak ematen ditudanean ikasleei esaten diet zakarrontzia dela idazlearen lagunik onena: idatzi-zuzendu-puskatu-bota. Berridazketa beti da lagungarria baina baita irakurketa ere. Idazle gazte askok —eta ez noa izenik esatera— liburu gehiago idatzi dituzte irakurri dituztenak baino. Horrekin dena esan dizut. Literatura irakurtzea da, nagusiki, eta gero etorriko da, agian, idaztea.
Irakurzaletasuna sustatzen jardun duzu zuk irakasle gisa. Badago formula magikorik gazteak literaturara erakartzeko?
Ez, ez dago txertorik irakurzaletasuna sustatzeko. Orain askoz zailagoa da irakurle gazteak topatzea eta, are zailagoa, zaletutako gazte horiek mantentzea. Nik esaten diet gustatzen zaien hori irakurtzeko eta, ikusten badute liburu batek ez diela barrena asebetetzen, utzi eta har dezatela beste bat. Irakasleek badute zeresana prozesu horretan eta irakurtzeko grina hori sartu behar diote ikasleari. Gazteek jabetu behar dute beste mila bizitza etxetik mugitu gabe bizitzeko aukera ematen duela literaturak.
Baina irakurtzen al dute gazteek?
Bai, baina behartuta. 9-10 urteko umeek asko irakurtzen dute eta, gero, 14-15 urterekin utzi egiten dute. Lehen esaten nuen enamoratu egiten zirela eta liburuak alde batera uzten zituztela, eta orain diot berdin-berdin enamoratzen direla, baina neska- edota mutil-lagunaz gainera, Internet daukatela eskura. Baina ez dago gauza bat eta bestea alderatzerik: idazle batek hiru edo lau urte ematen ditu literatura-obra bat pentsatzen, idazten, egokitzen, aldatzen eta berridazten, baldin eta taxuzko idazlea bada behintzat; eta gero, Interneten edo telebistan ikusiko ditugu txotxolo batzuk momentuan bururatu zaiena botatzen. Edozein zaborreri irensten dugu.
Horren aurka indar egiteko idatzi duzu hainbeste literatura-lan haur eta gazteentzat?
Bai. Iruditzen zait hau guzti hau kate bat dela eta kate hori hautsi ez dadin gazteekin hasi beharra dagoela. Bestela, alferrik da.
Hainbat genero ere landu dituzu. Guztietan eroso?
Bai. Nobelak idatzi ditut, bidaia liburuak eta nahiz eta ez dudan askotan aipatzen, baita itzulpenak ere. Badauzkat hamabost liburu frantsesetik, ingelesetik eta italieratik euskarara itzuliak. Aldi berean aritzen naiz genero batekin zein bestearekin lanean. Azkena, haikuak landu ditut: sinpleak, intentsuak eta indartsuak diren poema japoniarrak dira, arau oso bereziak dituztenak. Udaberria sutan (Pamiela, 2021) atera nuen azkena eta baditut beste pare bat bidean.
Saiakerak ere landu dituzu eta gertuko historiari erreparatu izan diozu gehienetan. Zergatik?
Beti gustatu izan zait ni baino zaharragoa den jendeari kasu egitea, txikitatik daukadan joera da hori. Esate baterako, Tolosako eskola deitu izan diodanaren inguruko hainbat lan publikatu izan ditut. Gauza bitxia gertatu zen gerraurrean: hemen elkartu ziren Xabier Agirre Lizardi, Nikolas Ormaetxea Orixe, Antonio Maria Labaien, Jon Andoni Irazusta —niregatik jarri zioten bialari bere izena—, Justo Mokoroa eta Ixaka Lopez Mendizabal bezalako pertsonaia esanguratsuak. 36ko gerra etorri eta dena pikutara joan zen, ordea. Nik ezagutu nuen Antonio Maria Labaien erbestetik bueltatu zenean eta hark kontatzen zidan, elkartzen zirenean, nola aritzen ziren gaztelaniaz idazle horiek denak.
Gerra ondorenean jaio zinen zu, baina orduan ere giro erdalduna al zegoen Tolosako kaleetan?
Bai. Nik bi giro ezagutu nituen elkarrengandik oso diferenteak: etxe barrukoa eta kalekoa. Guk bizimodua etxe barruan egiten genuen eta oroitzapen onak dauzkat. Aitona zenak indiano bati erosi zion etxea San Frantzisko etorbidean; txalet handi bat zen etorbidetik atzera zezen plazaraino zihoana. 20 pertsona inguru bizi ginen han: gurasoak, aitona-amonak, osaba-izebak, lehengusuak... eta euskaraz aritzen ginen erabat. Kanpoan, aldiz, bestelakoa zen giroa. Ikasketak Eskolapioetan egin nituen eta epoka gogorra zen, frankismoa bete-betean geunden. Dena debekatuta zegoen eta mutilak eta neskak aparte ikasten genuen; garai hartan neskak argazkietan ere ez genituen ikusten. Gaztelaniaz egiten ziguten guztia. Alde horretatik garai latzak izan ziren, ilunak.
Gaztetan zaletu zinen literaturara?
Bai. Osabak-eta, liburutegi handi bat zaukaten eta hor hasi nintzen zaletzen. Gainera, gurekin bizi ziren aitona-amonek denboraldi luzeak egiten zituzten Errioxan, eta haiekin eramaten ninduten itsumutil, sanjoanetatik iraila hasierara arte. Garai hartan ez zegoen ez Internetik, ez igerilekurik, ez ezer; zerbaitetan pasa behar denbora eta irakurtzen ematen nituen egunak. Orduan euskaraz katiximaren bat edo beste egongo zen, eta gero, Ixaka Lopez Mendizabalen Xabiertxo liburua. Hortik aurrera bat ere ez.
Gogoan duzu irakurri zenuen lehenengo liburua?
Ez nuke jakingo esaten, baina gogoan dut 12-13 urterekin eltzeitsutik dirua atera eta nola erosi nuen lehenengo liburua: Lazarillo de Tormes. Mutiko arraroa izango nintzen ni izatez. Diru horrekin lagunek baloia edo futbolarien kromoak erosiko zituzten, eta nik, berriz, liburua.
Zaletasun horrek bultzatu al zintuen Filologia Erromanikoko ikasketak egitera?
Bai. Banekien literaturarekin loturiko zerbait ikasi nahi nuela eta ikasketa antzekoenak Nafarroako Unibertsitatean, Opusenean topatu nituen; ikasgaien erdiek linguistikarekin zerikusia zuten eta beste erdiek literaturarekin. 17 urte nituela joan nintzen Iruñera ikastera, 1968an, eta hemen giroa erdalduna bazen, han zer esanik ez. Gogoan dut nola etortzen zitzaigun Ataundik astean bitan Joxemiel Barandiaran Aula de cultura vasca ikastaroa ematera. Gaztelaniaz ematen zituen eskolak. Hamar bat ikasle izango ginen, tartean Patxi Zabaleta abokatua, eta denak elkarrekin erdaraz egiten genuen. Horixe zen giroa.
Ikasketak amaitu eta berehala hasi zinen irakasle?
Ez. Nire sasoian derrigorrezkoa zen soldaduska egitea, baina unibertsitateko ikasleontzat frankismoak asmatu zuen aukera bat, zeinaren arabera udan, hiru hilez, kanpamendu batzuetan egonez gero konplitutzat ematen zizuten zerbitzua. Guri, ordea, señoritoei eskaintzen zitzaien faboritismoa iruditzen zitzaigun hura, eta aukera horri uko egin genion. Nire heroismoa nola ordaindu nuen? Beste guztiak bezalaxe soldaduska eginez, non eta Ceutan, hamasei hilabetez.
Baina ordurako bazenuen idazle izateko ideia buruan?
Bai. 21-22 urterekin amets asko neuzkan buruan. Ernest Hemingway asko gustatzen zitzaidan eta harekin lotzen nuen idazletza: bohemioen bizimoduarekin eta Parisekin. Hara joateko tema jarri zitzaidan. Neure buruari esaten nion tabernetan jardungo nuela lanean eta tarte libreetan idatziko nuela. Ia maletak prest nituela, 1975eko irailean, Txiki eta Otaegi fusilatu zituzten. Salbuespenezko egoera ezarri eta muga guztiak itxi zituzten, ia ez ziguten etxetik ateratzen uzten.
Pariserako ideia atzeratu egin behar izan zenuen.
Hori da. Artean, nik ahaztuta neukan ikasketak amaitzerakoan bidaliak nituela curriculum batzuk Euskal Herriko kostaldeko hainbat herriko institutuetara. Konbentzimendu handirik gabe eta ikaskideek bultzatuta idatzi nituen karta haiek, baina hara non, 1975eko irail hartan telegrama jaso nuen etxean. Hurrengo astelehenean Ondarroako institutuan presentatzeko eskatzen zidaten bertan, irakasle bezala hasteko. Han pare bat hilabete egingo nituelakoan joan nintzen, eta azkenean bost urte eman nituen irakasle. Hor bukatu ziren Parisera joateko nire ametsak. Ondarroakoak garai oso zalapartatsuak izan ziren: ni iritsi aurreko ikasturtean Guardia Zibilak institutuko ikasle bat hil zuen tiroz, eta ni iritsi eta hurrengo hilean hil zen Franco. Pentsa dezakezunez han egunero izaten zen saltsa, manifestazioa ez bazen guardia zibilen bisita.
Garaitsu hartan sortu zenuten Pott banda. Nondik nora egin zenuten elkarren ezaguera?
Bernardo Atxagak eta biak urte berekoak gara, eta gertukoak gainera, Tolosakoa ni eta Asteasukoa bera. Nire kuadrillako Antxon Soroak harekin ikasi zuen Bilboko Sarrikon eta asteburutan hona itzultzen ginenean elkartu eta literatura izaten genuen beti hizpide. Gero urte batzuk eman genituen elkarren berri izan gabe, ni Ondarroan eta hura kanpoan. Halako baten institututik Bilbora bidali ninduten akademia batera, euskara titulua ateratzera —euskal erakundeak hasita zeuden eta Euskaltzaindiak ematen zuen titulua ateraz gero, bageneukan klaseak euskaraz emateko aukera—. Akademiarako bidean, ni espaloi batetik eta Atxaga —guretzat Joxe— bestetik. Ni eskolak jasotzera nindoan eta bera eskolak ematera. Berriro elkartzen hasi ginen Bilbon eta orduan elkartu zitzaizkigun Joseba Sarrionandia, Ruper Ordorika, Jon Juaristi eta horiek.
«[Pott bandaz] Gure anbizioa zen editorial bat sortzea. Dirurik ez geneukan, ordea»
Zein zen bandaren bokazioa?
Garai hartan oso euskal argitaletxe gutxi zeuden eta gure anbizioa zen editorial bat sortzea. Dirurik ez geneukan, ordea, eta bitartean fanzineak argitaratuko genituela erabaki genuen. Horrela hasi ginen eta sei ale atera genituen. Dena den, gure literaturarekiko grina lehenagokoa zen eta aurretik egiten genuen hori bera egiten jarraitu genuen: irakurtzen eta idazten. Gure asmoa ez zen hainbeste euskal literatura modernizatzea, ez genuen, behintzat, ahoz gora horrela aldarrikatzen.
Zein ekarpen egin zenion zuk Pott bandari?
Besteek esan beharko lukete hori. Dena den, nik beti hiru pasio izan ditut: literatura, musika eta bidaiatzea. Banda sortu genuenerako egona nintzen AEBn, Frantzian, Alemania komunistan, Suedian, Danimarkan, Finlandian... hango literatura hona ekartzeko ahalegina egiten nuen nik. Autore batzuk itzuli nituen euskarara. Gure aurreko maisuak, Gabriel Arestik esaten zuen aitaren/arbasoen etxea defendatuko zuela, eta nik, txiste modura, beti esaten nuen guri zegokigula etxe hori aireztatzea, leihoak zabaltzea, kanpoko aire freskoa sar zedin.
Zergatik amaitu zen banda?
Hiru urte eman genituen elkarrekin eta gero bizitzaren gorabeherek ekarri zuten urruntzea. Sarrionandia atxilotu egin zuten, Juaristik alde egin zuen, Ordorika soldaduskara eraman zuten, Atxaga Bartzelonan jarri zen, eta ni, behin plaza aterata, Ondarroatik Donostiako Usandizaga institutura etorri nintzen. Hor banandu ziren gure bideak baina, hala ere, gehienekin harremana izaten jarraitzen dut.
Ia 50 urte beranduago, zure ustez, zein arrasto utzi du Pott bandak?
Hainbeste urte joaten direnean gauzak itxuraldatu egiten dira askotan. Esan beharra dago, hasteko, gu ez ginela euskal literaturan genbiltzan bakarrak; ordurako lanak argitaratuta zeuzkaten Andu Lertxundik, Ramon Saizarbitoriak, Arantxa Urretabizkaiak eta jende gehiagok. Gertatzen dena da, behin Pott banda amaituta, Ruperrek Atxagaren letrekin Hautsi da anphora (1980) kaleratu zuela, eta hiru urte beranduago, tartean nik idatzitako hitzekin Ni ez naiz Noruegako errege (1983). Musikaren bitartez zabalkundea izan zuten gure lanek, baina momentuan, hiru urte haietan, oso oihartzun txikia izan genuen. Bilbon los vascos deitzen ziguten, atera kontuak. Hori bai, oihartzun txikia baina ilusio handia genuen guk. Gogoan dut nola joan ginen behin Iruñeko sanferminetara gure aldizkaritxoak saltzera. Denak festan zebiltzala, Gaztelu plazaren bazter batean aritu ginen gure fanzineak banatzen. Inork kasu egingo zigulakoan, inuzenteak gu [barrez].