Mende laurdena bete du Juantxo Agirre Mauleon (Tolosa, 1965) arkeologoak Aranzadi zientzia elkartearen zuzendaritzan. Horrez gain, Arriaundi aztarnategiko (Larunbe, Nafarroa) zuzendari zein Amaiurko (Amaiur, Nafarroa) aztarnategiko zuzendari kide da, eta gertutik jarraitu ditu Irulegiko eskuaren eta Larunbeko aldarearen aurkikuntzak. Historia pasioz bizi duenaren zehaztasunez hizpide izan ditu urteotako ibilbidea, azkenaldiko aurkikuntza arkeologikoak eta elkartearen nondik norakoak eta erronkak.
Nolakoa da Aranzadiko idazkari nagusiaren egunerokoa?
Aranzadiko idazkari nagusiak ikuspegi osoa izan behar du, bai elkarteari, bai euskal gizarteari dagokionean. Zentzu horretan, lehen betebeharra da gaurkotasunaren gainean egotea. Horrez gain, hemen administrazio bulego bat dago, eta horiekin beti elkarlan estua behar da: proiektuak nola doazen...
Oso garrantzitsua da, baita ere, departamendu ezberdinetako ikerlariek dituzten gogoei kasu egitea eta bidean laguntzea. Barne lan horiez aparte, erakunde publiko guztiekin harreman instituzionalak mantentzea ere beste egiteko bat da. Eta, aipatutakoez gain, oro har, arazoen konpontzailea izatea [barrez].
Zein dira zailtasun nagusiak?
Zailtasun handienetako bat da jendearekin lan egitea. Hemen guztiak dira goi mailako tituludunak, aditu dira denean, eta beraiekin lan egin behar da. Gaitasuna izan behar da gauzak bideratzeko, edo ulertzen ez diren neurriak ulertarazteko.
Horrez gain, arazo handi bat da diru iturrien eskasia. Aranzadik egiten dituen gauzak inork ez dituela erosten: biodibertsitatean, arkeologian... Eta behar hori sortu egin behar dugu erakunde publikoen aurrean. Inor ez da etortzen guregana gure zerbitzuen eske; oso jende gutxi.
Nola iritsi zinen Aranzadira?
Gogoan dut txikitan irakasleak agindu zigula idazlan bat esateko ea zer izan nahi genuen handitan, eta nik argi nuen: arkeologoa edo geologoa. Aitaren aldetik ere jaso nuen zaletasun hori.
Urte batzuk geroago Gasteizko fakultatean ikasi nuen Historia; lehen uda hartan izena eman nuen Aranzadin Intxur Burdin Aroko herrixkan parte hartzeko, eta lehenengo kanpainan egon nintzen Xabier Peñalver arkeologoaren zuzendaritzapean. Hori izan zen nire lehen gertuko harremana Aranzadirekin. Hortik aurrera uda guztietan auzolanean aritu nintzen indusketan aztarnategi arkeologiko ezberdinetan: Aralarko trikuharrietan, Intxurren... Halako arkeologia ikerketetan parte hartuz, gero eta gehiago sartu nintzen.
Eta idazkari nagusi izatera?
Aranzadin, 1999an, hazkunde krisi bat egon zen, eta posturako proposatu ninduten. Kudeaketa oso oinarrizkoa zen: ia ez zegoen lan kontraturik, ezta administrazio egiturarik ere... Eta, aldi berean, gero eta jende eta lan gehiago zegoen. Hori guztia berritu egin behar zen; prozesu garrantzitsu bat egin zen, eta geroztik 25 urte pasatu dira.
Gaur egun zuzendari zara Arriaundiko (Larunbe, Nafarroa) aztarnategian, eta zuzendari kide, Amaiurkoan. Baina, aurretik, eskualdean ere aritu zara lanean.
Eskualdean lehen urteetan lan handia egin genuen. Adibidez, lehen aurkikuntza Tolosako Santa Klara komentuaren ondoan egin genuen. Obra bat egiten ari zirela, erreka aldeko bide batean sartu eta gizakien burezurrak ikusi nituen. Aranzadira ekarri nituen, Pako Etxeberria forentseak aztertu eta pertsona gazte batenak zirela esan zuen. Napoleon garaiko soldaduen kanposantu bat zen: dozenaka gazteren gorpuak zeuden bertan, Santa Klaran, garai hartan gerra ospitale izan baitzen.
«Lehen aurkikuntza Tolosako Santa Klara komentuaren ondoan egin genuen»
Gero, beste hainbat indusketa ere egin genituen: Tolosako Alde Zaharrean, Luminia fabrika bota zutenean, San Esteban izeneko ermitaren azpian —han Tolosako giza aztarna zaharrenak topatu genituen—. Hortik hasi eta eskualdean ere mugitu nintzen: baserrien istorioak; Albizturko gazteluaren indusketa arkeologikoan parte hartu nuen Iñaki Padillarekin; Ausa Gaztelun; Arritzagako meategietan garbiketak egiten; Alkiza, Asteasu eta Larraulgo trikuharrietan garbitzen eta zutabeak jartzen... Lan handia egin genuen.
Amaiurtik 2005ean deitu zidaten eta berehala joan nintzen bertara. Aztarnategi harekin Nafarroako atea ireki genuen, nolabait, eta, geroztik, bertako udalerri txikiekin eta kontzejuekin elkarlanean dinamika indartsu bat hasi zen. Urtez urte hainbat gaztek hartu dute parte indusketa arkeologiko horietan, besteak beste, Mattin Aiestaranek eta Oihane Mendizabalek. Aztarnategi horiek pixkanaka-pixkanaka haien esku utzi ditut; nik baino hobeto ikertzen dute. Mattinek kudeatzen du Irulegi osoa, 2017tik; eta Oihanek kudeatzen ditu Auritzen dauden aztarnategiak.
Zuzendaritzan 25 urte daramatzazu, momentu kutunen bat nabarmenduko zenuke?
Hiru momentu oso zirraragarri izan ditut arkeologian Aranzadirekin, eta Nafarroan izan dira hirurak. Lehena, 2006an, Amaiurren. Hango belarra altxatu eta hamabost zentimetrora azaldu ziren Amaiurko gaztelu zaharraren lehen harresiak; horrela konturatu nintzen zenbaterainoko potentzialtasuna zuen leku hark. Zirraragarria izan zen 1522ko paretak agerian uztea, eta dinamika handia sortu zen ordutik hona, zeina, gainera, oraindik ez den bukatu.
Bigarrena, oso-oso garrantzitsua —historiografian, agian, garrantzitsuenetakoa— izan da Irulegiko eskuaren aurkikuntza. Eta aurkikuntza zientifikoa ez dugu pentsatu behar momentu labur batean gauzatu zenik: aurkikuntza hori zabaldu zen sei edo zazpi hilabetetan zehar. Izan ere, lurretik azaldu zenean ez ginen konturatu zer zen; adituek ez zekiten. Izatez, aurkitu zuten Nafarroako Gobernuko zaharberrikuntzako laborategian. Aurkikuntza zientifikoaren prozesu hori eta ondorengo eragin mediatikoa eta historiografikoa... Batez ere, euskararen sorrerarekin lotutako iraultza bat da; eskua aparteko lekukoa da.
«Arkeologiak badu erromantizismo puntu hori, ezta? Inork mendeetan ikusi ez duena, bat-batean ateratzen duzu»
Eta hirugarrena izan da Larunbeko aldarea: erromatar garaiko harrizko aldare hori. Aurkikuntza hau da guztiok arkeologiarekin lotzen duguna: lur azpitik azaldu bezain pronto, segundo horretan, konturatu ginen harrizko aldare bat zela; eta segundo bakoitza bizi genuen. Oso zirraragarria izan zen, herriko guztiak ere begira baitzeuden. Ez zuten ezer ulertzen; ez zekiten zergatik nengoen ni zutik eta oihuka [barrez]. Lehen unetik jabetu nintzen haren garrantziaz. Arkeologiak badu erromantizismo puntu hori, ezta? Inork mendetan ikusi ez duena, bat-batean ateratzen duzu. Espero ez dituzun gauzak aurkitzen dituzu eta... Oso politak izaten dira.
Azken hilabeteetan, gutxienez, bi aurkikuntza gogoangarri egin ditu Aranzadik: Irulegiko eskua eta Larunbeko aldarea. Biak ala biak gertutik jarraitzeko aukera izan duzu.
Atzean hainbat urtetako lana dute biek, bai Irulegiko eskuak, bai Larunbeko aldareak. Aztarnategi horietan lan handia egin da, eta urte horietan arkeologo euskaldun eta gazteei nolabait ere formatzeko aukera eman diegu. Ez bakarrik arkeologiako metodologiak nola gauzatu behar diren, baita euskal gizartearekin emaitza nola landu behar den ere.
Gauza bat da formakuntza zientifikoa, eta beste gauza bat da herri formakuntza. Aurkikuntza hauek gertatzen ari dira arkeologo gazteak oso ondo prestatuta daudelako, eta gogo handia dutelako. Nire lan handienetakoa izan da ikustea eta aukeratzea Nafarroan aztarnategi interesgarriak eta, baita ere, gazteak bilatzea. Bi bilaketa horiek uztartuta sortzen da orain daukagun emaitza.
Askotan aldarrikatu duzu bertako arkeologo gazteak zaindu egin behar direla, aukerak eman behar zaizkiela.
Euskal Herriko historia aurkitzeko lurra mugitu behar da, eta hori arkeologoek egin behar dute. Ditugun baliabide ekonomikoekin ez da erraza arkeologoak aurkitzea. Oso lan militantea da, eta lan baldintzak ez dira onak. Hori horrela, oraingo gazteek amesten dute erakunde publikoetan funtzionario izatearekin. Lan baldintza hobeak daude, eta egonkortasun ekonomikoa.
Datorren hamarkadetan atera behar baditugu gauza gehiago Baskonia zaharrarekin eta erromatar garaiarekin lotutakoak —adibidez, idatzitako lekuko gehiago—, arkeologo gazteak behar ditugu. Eta horiek lan egin beharko lukete, batez ere, Nafarroa Garaian eta Ipar Euskal Herrian.
Beraz, nire lana da arkeologo gazte horiei laguntzea eta, batez ere, diru iturriak bilatzea. Hasieran bekak izaten dituzte, eta laguntzak luzatzea posible izaten da doktoretza ondorenera arte, baina etorkizun duina eman behar diegu arkeologoei ere. Bestela, beste lanbide batzuetan bukatuko dute eta hori porrot handia izango litzateke gure historia argitzeko.
Aranzadiren lan egiteko moduetako bat da auzolandegiak antolatzea, izan ikasleekin zein lekuan lekuko herritarrekin —arkeologia soziala deritzozuena—. Nondik dator hori?
Aranzadi herriak sortutako elkarte bat da, eta hemen zientziazale diren herritar guztiek dute aukera sartzeko eta lan egiteko. Haien eguneroko lanbideetatik atera eta ikertzen dute mikologia, astronomia, ornitologia... Unibertsitateek, aldiz, ez dute hori egiten. Haiek bakarrik onartzen dituzte ikasleak praktiketan, irakasleen ordezkapenak... Ez dute xurgatzeko gaitasun hori. Aldiz, guk gaitasun hori daukagu sortu ginenetik, Aranzadiren DNAn dago; eta, gainera, gure indargune ere bada. Unibertsitatearen eta gizartearen arteko tarte horretan dago Aranzadi.
«Oso argi dugu iragana aztertzea eta zientzia herritarrei lotuta egon behar direla»
Herri edo komunitate txikiek nori deituko diote dirurik ez dutenean? Begiratzen dute ekosistema zientifikora eta gertutik eta arin laguntzeko prest daudenei. Horri esker iritsi gara Irulegira, Amaiurrera edo Lekeitioko Garraitz irlara. Oso argi dugu iragana aztertzea eta zientzia herritarrei lotuta egon behar direla. Zientzia herritarra egiten dugu; beraz, lurra mugitzeko, gazteluen harresiak zaharberritzeko eta hori guztia egiteko herritarren auzolana ezinbestekoa dugu. Gure unibertsitatearen gabezia handienetakoa da herriarekin duen urruntasuna.
Zein zailtasun ditu profesionala ez den jendearekin lan egiteak?
Herritarrekin eta unibertsitateko ikasleekin beti gaude formakuntzan. Arkeologian beti daude lan batzuk guztiok dakizkigunak egiten: lurra mugitzea, lurretik ateratakoa galbahetik pasatzea... Askotan, gainera, erretiratuak ikasle hobeak dira eta hobeto lan egiten dute, unibertsitateko ikasleek baino. Orokorrean, badakite aitzurra mugitzen, beste begirada bat dute, pazientzia handiagoa dute... Eta, jakina, ondoan beti izaten dute arkeologo zuzendari bat. Beraz, aparteko eskulana da.
Bestalde, oso garbi izan behar dugu gure kultura sustatzeko betebeharra ez dela funtzionario publikoen eskuetan bakarrik utzi behar. Olerkariak, idazleak... Horiek guztiek behetik sortzeko grina izan behar dute; dena ez baita sortzen lan itun batekin. Gure artista sortzaile guztiak izpiritu libreak dira; baliabide ekonomikoak behar dituzte, jakina, baina lan egiteko formak ezberdinak dira.
Beraz, Zaldibian edo Mendikuteko gazteluan zerbait egin behar bada, Villabonako Garmendi baserriko kobazuloetan edo Alkizako kobazuloetan zerbait egin behar bada... Hor lan egiteko bertakoen laguntza behar da.
Lan egiteko modu horrek ez al du arriskurik?
Indusketa arkeologiko guztietan dago metodologia zientifiko zehatz bat. Beti dago zuzendari bat hor, eta azaltzen diren aztarna guztiak sailkatuta jaso eta Irungo gordailuan gordetzen dira. Lur azpian aurkitzen ditugun aztarna guztiak publikoak dira. Dena tentu handiz egiten da. Boluntarioek elkarlanean egiten dute lan arkeologoekin, baina beti metodologia zehatz bat jarraituz; eta ez da izaten inolako arazorik.
Kobazulo batean Paleolito garaiko sutegi bat azalduko balitz, adituak jarriko genituzke lanean; horrek eskulan adituagoa behar duelako. Indusketa, laginak hartzea... Espezializatuagoa izaten da halakoetan. Ez da gauza bera 36ko Gerra edo karlistaldi garaiko trintxera bat industea, edo kobazulo batean azaldutako zeramika txikiak jasotzea.
Sarritan aipatu izan duzu finantziazioa lortzea dela zailtasun nagusietako bat.
Erronka handia da, eta gainera zaildu egiten da gure lan eremuan ezaugarri berezi batzuk daudelako: hiru aldundi, foru komunitate bat eta Ipar Euskal Herrian arkeologiaren eskumenik ez dago, Bordelen dago. Beraz, kontuan hartu ezberdinak direla hizkuntzak, funtzionarioak, araudiak... Zaila izaten da. Gainera, lurralde guztietan oso diru laguntza gutxi daude. Ezin da hortik bakarrik bizi.
Euskal gizarteak eskatzen dio Aranzadiri gero eta aurkikuntza gehiago lortzea, baina gazte horien bideragarritasun ekonomikoa ez badugu lortzen, ehun urte pasako dira. Auzolanean lortutako emaitzak garrantzitsuak dira, baina guk nahiko genukeen abiadura... Horrekin bakarrik ez dugu lortuko.
Eta horrek eragiten du Aranzadik nahiko lukeen guztia ez ikertzea?
Jakina, Aranzadik ez dauka baliabide ekonomiko nahikorik, momentuz, arkeologo gazte guztiei egonkortasun bat emateko. Ezin dugu epe ertainera estrategiarik egin. Estrategia horiek diseinatzeko beharrezkoa da elkarlana nazioarteko unibertsitateekin, baina guk ere izan behar ditugu baliabide ekonomikoak. Kasurako, oinarrizko soldata bat ordaintzeko arkeologo gazte horiei.
Ikertu nahi dugu ea gure bailaretan idatzizko lekuko gehiago ditugun; seguru asko Tolosaldean nonbait egongo dira Paleolito garaiko pinturak. Baina hori guztia ikertzeko behar da jarraikortasuna eta metodologia. Talde finko batek egon behar du eta, inguruan, herritarrak auzolanean. Hori da arrakasta izateko formularik egokiena.
Aurkikuntza horiek zer ematen diote elkarteari?
Aranzadik izen oso ona du Euskal Herri osoan. Kalitatezko zigilu bat da, sinesgarritasuna daukagu eta hori ardura handia da. Euskal gizarteak ardura hori jartzen du Aranzadirengan, eta elkartean gaudenontzat ohorea da aurkikuntza horien protagonista izatea. Guretzat pozgarria eta gogobetegarria da.
Erakunde independentea eta zientifikoa gara. Hainbat lan lerro ditugu: memoria historikoa, memoria garaikidea, ingurumena... Eta horrez gain, sortzen diren gatazken inguruan iritzi zientifikoa ere eman izan dugu, besteak beste, Pinus insignis zuhaitzaren krisia eta Debako zentral nuklearra. Herriak behar ditu independenteak diren erreferentziak: politikoengandik independenteak diren erreferentziak. Aranzadiren oinarrietako bat da hori ere.
Sarritan nabarmentzen duzu elkartearen izaera independentea.
Gizarte demokratiko batean, politikoek ulertu beharko lukete erakunde zientifiko independenteak guztiz beharrezkoak direla; nahiz eta beraien gustuko iritziak edo txostenak ez egin. Kontrara, gero eta zailtasun gehiago ditugu erakunde publikoek sortzen dituzten burokrazia egiturekin; burokraziak itotzen gaitu.
Badago joera bat dena publiko egiteko, baina publikoa den guztia politikarien azpian dago, eta herriak behar ditu libreki sortutako txostenak eta ikerketak. Gero eta gizarte demokratikoagoa baldin bagara, gero eta balio handiagoa egotziko diote gure ordezkari instituzional guztiek Aranzadiri.
Noizbait sentitu al duzu zuen lana gutxietsi dutenik?
Sentitzen dugu Aranzadiren lana gutxietsi egiten dela aurrekontuei begira. Iruditu zaigu diru laguntzekin zenbait udaletxek pentsatzen dutela mesede bat egiten ari zaizkigula. Egoera horietan sentitzen gara baztertuak.
Giza eskubideen alorrean lan handia egin dugu, eta memoria garaikidearekin duela urtebete izan genuen krisi mediatiko handi bat, hainbat udaletxek eskatutako web orrialdeekin. Konturatu ginen politikaren munduan oihanaren legea gailentzen dela; eta, batzuetan, berdin zaiela guk, zientzialariok, zer esaten dugun. Beste helburu batzuk dituzte, eta eremu horietan oso zaila da lan egitea.
Dena dela, Aranzadiko lantaldeak izugarrizko ekarpena egin dio Euskal Herriari memoria historikoan. Esate baterako, dozenaka eta dozenaka familiarrek berreskuratu dituzte desagertutako senideen giza hezurrak. Eta horrelako gauzak lortzeak poz handia ematen digu.
Europako Arkeologia Saria jaso zuen Aranzadik joan den urtean. Zer esan nahi du horrek zuretzat?
Europako Arkeologia Saria urtean behin ematen zaio erakunde bati, eta Europako arkeologoen kongresu handiena da: 3.400 arkeologo bildu ziren Belfasten (Ipar Irlanda). Horrek esan nahi du Aranzadik 77 urtetan bere lana metodologia zientifikoan oinarritu duela, eta egin dituen azken aurkikuntzak erreferentziazkoak bihurtu direla Europako gainerako arkeologoentzat. Sariak, beraz, nolabait berresten ditu Aranzadiren berme eta metodologia zientifikoak.
Zientziaren erronketako bat da dibulgazioa edo gizarteratzea. Nola egiten du hori Aranzadik?
Duela hamabost bat urte ohartu ginen gure ikerketen emaitza gizarteratzeko behar genituela komunikazioaren arloko profesionalak; eta horrela sortu genuen Komunikazio saila Aranzadin.
Aztarnategia bilatzen dugu, indusketa arkeologikoak garatzen ditugu herritarrekin auzolanean, laborategietan egiten dugu lan... Eta maite dugu egindako hori guztia herriari zabaltzea eta helaraztea.
Horretarako hainbat tresna ditugu: batetik, Munibe aldizkaria, zeina nazioartean ere onartuta dagoen; 75 urte bete ditu. Bestetik, baditugu, era berean, dibulgatzaileagoak diren beste argitalpen batzuk, besteak beste, Aranzadi etnografia bilduma eta Nafarroa Arkeologia Auzolana. Horietan %75 argazkiak eta grafikoak dira, eta hizkera ere ez da hain teknikoa. Sareetan ere bagaude, eta esparru hori ere lantzen dugu.
Eta, horrez gain, ezinbestekoak ditugu euskal komunikabideak. Haiei beti eskaintzen dizkiegu gure argazki, bideo eta txosten guztiak, beti, musu-truk. Sinesten dugu ezinbesteko bidelagunak direla guretzat, eta beharrezkoa dela elkarbizitza euskal prentsa aktiboaren eta gure artean.
Motzean
Afizio bat?
Mendia.
Musika mota bat?
Euskal musika. Talde bat esatekotan, Itoiz, adibidez.
Bidaiatzeko leku bat, ikuspuntu arkeologikotik?
Grezia.
Erlaxatzeko leku bat?
Hendaiako hondartza.
Euskal Herriko txoko bat?
Uf, zaila da hori. Hiru aipatu behar ditut, gutxienez: Amaiur, Irulegi eta Arriaundi.
Tolosaldeko leku bat?
Euskal Herria plaza.
Bisitatuko ez zenukeen lekuren bat?
Ez dakit ba... New York, Londres, Paris eta halakoak gustuko ditut, baina Mumbai, Nueva Delhi, Toronto, Kalkuta, Shangai... Halakoek atzera botatzen naute.