Alde batetik bestera, lanez gainezka ibiltzen da Nekane Berriotxoa (Urretxu, 1949). Ofizioz irakasle izan bazen ere, militante feminista, Oneka emakume pentsiodunen taldeko bozeramailea, eta TOPAko —Tolosaldea Osasun Publikoaren Aldeko plataforma— kidea ere bada. Orain, Euskal Herriko Mugimendu Feministak hilaren 30erako deitu duen zaintza eskubide kolektiboaren alde borrokatzeko greba orokorrarekin bat egingo du, «zaintza publikoa eta unibertsala» izan behar duela aldarrikatuz.
Zer ikasi zenuen?
Irakasle izan naiz; lehenengo Ezkioko eskolan izan nintzen irakasle, gero Zumarragakoan eta, azkenik, Amasa-Villabonako Fleming Herri Eskolan ibili nintzen lanean. 25 urte nituela ikasi nuen euskaraz, jada lanean nengoela. Eusko Jaurlaritzak orduan hartu zuen konpetentzia, eta erakundeak antolatu zituen ikastaro pila bat eginez ikasi nuen euskaraz. Hala ere, askotan gazteleraz pentsatzen dudala ohartzen naiz, eta gero halaxe ateratzen zaizkit itzulpenak.
Oneka Emakume pentsiodunen taldeko kidea zara, baita mugimendu feministako kidea ere. Beti izan zara horren militantea?
19 urte nituela herriko talde feminista batean hasi nintzen, baina klandestinitatean biltzen ginen. Alegia, liburuak irakurri, horiek komentatu, eta eztabaidak egiten genituen. Hori hiru urteko kontua bakarrik izan zen, nahiz eta hor sortu zitzaidan feminismoaren inguruko interesa. Horregatik, esan dezaket Tolosara iritsi arte ez naizela talde feminista batean egon. Gogoan dut Tolosara etorri nintzenean Aizan talde feministakoak zeudela, baina ez nuen inorekin harremanik, ni baino askoz gazteagoak zirelako.
Denbora asko kentzen al dizute bilerek eta mobilizazioek?
Azken bolada hau oso zaila izaten ari da. Gainera, normalean, emakumeen lana bikoiztu egiten da, alde batetik, talde mistoetan biltzen garelako, eta bestetik, emakumeak aparte elkartzen garelako. Beraz, bilera bakarra izan beharren, askotan bi bilera izaten ditugu.
Aspertzeko denborarik ez.
Ez, ez. Askotan hobeto ibiliko garela pentsatzen dugu, baina gero gauza pila bat azaltzen dira, eta lanez gainezka bukatzen dugu.
Nola ikusten duzu gaur egungo gizartea?
Orokorrean jendeari asko kostatzen zaio mugimenduetan sartzea. Feminista bezala, eta Tolosako asanbladan bereziki, jende gazteak ez duela parte hartzen ikusten dugu. Baina egoera hori orokorra dela uste dut, askotan adin batetik aurrerako jendea edo jubilatuek soilik parte hartzen dugulako. Beraz, zer egin dugu gaizki? Hor hutsune bat ikusten dugu, eta hutsune hori gure belaunaldiak zerbait transmititu ez duelako gertatu dela uste dut. Egoera horrek asko kezkatzen gaitu.
Zaintza eskubide kolektiboaren alde borrokatzeko greba orokorra iragarri du azaroaren 30erako Euskal Herriko Mugimendu Feministak. Tolosaldeko mugimenduak ere bat egin du deialdiarekin, eta zu bertan zaude. Zertan eragin nahi duzue greba deialdiarekin?
Denok jasotzen dugu zaintza, eta denok zaintzen dugu. Oso garrantzitsua den gai bat da baina bizi osoan emakumeen eskuetan gelditu denez, garrantzi hori kendu egin zaio. Gai honek emakumeen enpleguan ere eragina izan du. Garai batean, ezkondu ostean, etxetik kanpo lan egiten zuen emakumeak bere enplegua utzi behar izaten zuen, dotea edo ezkonsaria izena zuena baitzegoen agindupean. Gainera, seme-alabak izaten bazituzten, enpresariek gerora oztopoak jartzen zizkieten.
«Denok jasotzen dugu zaintza eta denok zaintzen dugu»
Beraz, egoera horrek gerora emakumeen pentsioetan ere eragina izan du, ezta?
Betean; izan ere, zazpi eta zortzi urte soilik lan eginda, minimoa ez zutenez betetzen, asko ezer gabe geratu dira. Gaur egun, berriz, egoera hori asko aldatu da, emakume gehienek beren enplegua dutelako, eta gutxi batzuk soilik geratzen dira zaintza egiteagatik enplegurik gabe. Hala ere, gizonezkoekin alderatuta, pentsioa lortzen duten emakumeen kopurua oso baxua izaten da, baita emakumeek pentsioekin lortzen duten diru kopurua ere. Hilero bidaltzen dizkigute datuak eta erkidegoko iraileko datuen arabera, 22.542 gizonek 700 eurotik beherako pentsioa jaso zuten, eta emakumeen artean, berriz, 72.288 emakumeek jaso zuten pentsioa. Nafarroako datuei erreparatuta berriz, 6.652 gizonezkoek eta 18.025 emakumezkoek jaso zuten irailean 700 eurotik beherako pentsioa. Normalean, pentsioak baxuak direnean, hori jasotzen duten emakumeen kopurua hirukoiztu egiten da, eta alderantziz gertatzen da pentsioaren kopurua igotzen denean. Txosten horretan ematen duten datuen arabera, baldintza horietan sartzen den jende gehiago dago, baina ez dute pentsioa eskatzen. Hor informazio falta dagoela uste dut.
«Gizonezkoekin alderatuta, pentsioa lortzen duten emakumeen kopurua oso baxua izaten da»
Zer egin daiteke egoera iraultzeko?
Askotan komentatu dugun moduan, eta EH Bilduk bere garaian eskatu zuen moduan, hori ofiziozko gauza bat izan beharko litzateke. Azkenean, bai Eusko Jaurlaritzan baita Nafarroan ere pentsionisten datu guztiak dituzte, eta ofizioz arituz gero, horietara guztietara iritsi beharko litzatekeela uste dut. Nafarroan, adibidez, tramite horiek guztiak egiteko pertsona bat jarri dute. Egia da udaletxeko gizarte zerbitzura joanez gero, tramiteak egiten laguntzen dutela, baina hor ohitura faltarekin ere topatzen gara, eta gaur egungo digitalizazio arrakalak ere betean eragin digu adineko pertsonei. Gehiengoa ikastaroak eginez eta galdezka gabiltza, gutxienez, minimo bat ikasteko.
Beraz, pentsiodun bezala, nola bizi duzue gaur egungo gizartea? Baztertuta sentitzen zarete, edo kontrara, gizarteratua?
Nire kasuan ez nuke esango baztertuta sentitzen naizenik, eta inguruan ikusten dudanarengatik ezta ere. Zaintza antolatuta dagoen moduagatik bakardadea nabari dela esan dezaket, baina instituzioak gai horren inguruan mugitzen hasiak dira. Ez dakit zenbaterainoko eragina izango duen, baina beharra badago. Laguntza eskatzen den unean, balorazio batzuk egiten dira, laguntza eskatu duen pertsona bakoitzaren maila kontuan hartuz. Adibidez, lehen mailakoak haien kabuz moldatzeko gaitasuna daukate, baina beste gauza batzuetarako laguntza jaso beharko dute, eta ordu gutxi batzuk egoten dira zaintzan. Bestetik, hirugarren mailakoak daude. Horiek zahar egoitzetan sartuta dauden adineko pertsonak dira, eta horiek gaitasun gutxiago dituzte, beraz, orduro zaintzan egon behar dute. Pandemia garaian egoera hori azaleratu zela uste dut; izan ere, ratioak oso altuak dira eta horiek guztiak kudeatzeko langile gutxiegi dago. Hori da arazo nagusietako bat, eta kezkatuta gaude.
Etxeetan barne langile moduan lan egiten duten pertsonen egoera, berriz, zein da?
Barne langileek eguneko 22 bat ordu igarotzen dituzte lanean, eta ordu gutxi batzuk izaten dituzte libre. Soldata oso baxuak jasotzen dituzte, eta ez daude gizarte segurantzako langile moduan sartuta, etxeko erregimen langile moduan baizik. Beraien baldintzak askoz okerragoak dira, eta hori pentsioetan ere nabari da. Horregatik, bertan jarri nahiko genuke indarra.
Grebaren testuinguruan, mozioak aurkeztuko dituzue eskualdeko udaletan. Zer eskatzen da mozio horietan?
Udalak egoera hori aurrera eraman ahal izateko maila bat dauka, eta hori etxean daudenei laguntzea da. Gainontzekoak Foru Aldundiak eramaten ditu. Zaintzak unibertsala eta publikoa izan behar du, eta ez dakit noraino izango den unibertsala, baina publikoa ikusten dugunez ez. Aurrekoan hitzaldi batera joan ginen, eta bertan eman zituzten datuen arabera, Gipuzkoan dauden 64 zahar egoitzetatik bakarra da publikoa. Egia da publikoak diren beste batzuk badaudela, baina kudeaketa pribatua dute. Beraz, egoera berdinean geratzen gara.
Horregatik, udalei diagnostiko bat egiteko eskatzen diegu, herri bakoitzean egoera zein den ikusteko, eta hor esperientzia desberdinekin egin dugu topo. Esaterako, nik Usurbilgoa ezagutzen dut haiekin harreman zuzena dudalako. Usurbilen, adibidez, tutoretzapeko etxebizitzak egin dituzte. Tolosan ere badaude baina desberdinak dira, proiektua kalera aldera dagoelako, eta zona batzuk amankomunean dituztelako. Usurbilgo kasuan, bi eraikin daude, alde batean, gazteak eta bestean, helduak daude, eta proiektua oso polita da. Matia Fundazioak kudeatzen du eraikin hori, eta diagnostikoa Azpeitian egin dute. Udal batzuk diagnostikoak egiten, eta herri bakoitzeko egoera aztertzen hasiak dira.
Beraz, aurrera doan gai bat da.
Bai eta joan behar du. Izan ere, baby boom deitzen dioten belaunaldia hor dago, eta hamar urtetan belaunaldi hori jubilatuta egongo da. Gainera, bizi itxaropena gero eta handiagoa da, eta hor sekulako arazoa dago. Instituzioek esku hartu behar dutela ikusten dugu.
Zaintza etxean jaso nahi duten pertsonak ere badaude. Nolakoa da beraien egoera?
Zaintza etxean jasotzeagatik ematen diren laguntzak oso baxuak dira, 300 euroko laguntzak soilik jasotzen baitituzte. Horrekin ez dute ezer egiten, eta jende asko dago zaintza etxean edo bere giroan jaso nahi duena. Esaterako, Nafarroan inkesta bat egin zuten, eta 100 pertsonatik 87k erantzun zuten zaintza etxean edo beraien giroan jaso nahi zutela. Hor zer gertatzen da? Egoitzak izugarri handiak direla, eta askotan bakoitzaren senide girotik oso urruti egoten direla. Adibidez, demagun Iurramendiko zahar egoitzan zaudela, eta zure lagunak, adineko pertsonak direnak noski, nahiz eta ondo egon, ez dira haraino joango. Uzturreko egoitza askoz gertuago geratzen da, Tolosako erdigunean baitago, eta herritik paseatzeko askoz kokapen hobea du. Azkenean, hain urruti dauden zaharren egoitzetara familiako kideak bakarrik joaten dira bisitan edo oso gertukoa duzun jendea. Horregatik, posible bada, bakoitzak bere giroan ahalik eta gertuen egotea ere eskatzen dugu. Badakigu zaila dela, baina saiakera egin behar dugu, hezkuntzan gertatzen den bezala, zaintza ere publikoa izan behar duelako.
Ekologismoarekin ere badu lotura greba honek.
Bai; izan ere, beste arazo handietako bat baserritarrak dira. Honekin lotuta, pertsona bat ezagutzen dut baserri batean bizi dena bakarrik, eta sekulako arazoak izaten ditu laguntzak jasotzeko, mendiko puntan bizi baita.
Beraz, zergatik da garrantzitsua zaintza publikoa izatea?
Denontzat izan behar duelako, eta baldintzak askoz hobeak izan behar direlako, bai zaintza eskatzen dutenentzat, eta baita zaintza ematen duten langileentzat ere. Zahar egoitzatan edo etxean zaintza jasotzen dutenen erabakietan parte hartzeko gai garen horretan, familiak edota zaintza jasotzen ari den pertsonak ez du erabakitzerik, eta kontrara denok izan beharko genuke erabakitzeko eskubidea. Beraz, pertsona bakoitzari dagokion erabakietan parte hartzeko eskubidea ere eskatzen dugu.
Lehen aipatu duzun moduan, zaintza beti emakumeekin lotu izan den gai bat da, eta errealitate hori aldatzeko ere baliatu duzue greba, ezta?
Bai, greban eskatzen den beste puntuetako bat hori da. Emakume edo gizon izan, jende guztiak parte hartu beharko luke, eta zaintza ez luke izan beharko emakumeon lana soilik. Gizonak ere horretan inplikatu behar dira, eta ardura hori ere beraiena izan beharko litzateke. Asteleheneko mobilizazioan parte hartu zuen kide batek ea nola lagundu ahal zuen galdetu zidan. Lagundu ez, zuk ardura hori hartu behar duzu. Deskolokatuta daudela ikusten da. Urriaren 18an izan zen greban ere ez zekiten zer egin behar zuten, emakumeengan dagoelako ardura hori, eta hori aldatu egin behar dugu.
Belaunaldi berriak nola ikusten dituzu zentzu horretan? Aldaketa egon dela esan daiteke?
Ez dakit, beharbada, gauza batzuetan gizonak gehiago inplikatu direla ikusten da, eta beren ardurak hartu dituztela, baina nik ez dut hori oso sakon dagoenik ikusten. Hori oso azalerako kontua da. Gizonezko bakar bat ezagutu dut berak bikotearen egoera nolakoa zen jakin, eta etxeko kontu guztiak kudeatzen zituela. Hala ere, gaur egun etxe gehienetan oraindik emakumeek hartzen dute denerako ardura. Urte pilo batean ikusi da hori, eta hori aurretik jarraitu ditugun ereduengatik izan da, hala erakutsi digutelako.
Bizitza duinaren aldeko borroka ere egin nahi da grebarekin.
Dudarik gabe, horrek beste askatasun bat ematen duelako, eta azkenean, esaten ari garen moduan, ardurak emakumeenak nahiz gizonenak izan beharko liratekeelako. Gaur egungo familia eredua ere asko aldatu da, eta ez da lehen bezala ulertzen. Egia da garai batean jende pila bat zegoela familian, eta hor nolabait denen artean moldatzen ziren. Gaur egun, berriz, ez da hori gertatzen. Hor ere gertatzen da, lana dela edo ez dela, jende pila bat kanpora joaten dela, beraz, familia ez da garai bateko berdina.
22. Korrika Tolosatik igaro zen 2022ko apirilean, Nekane Berriotxoak orduan testigua eraman zuen. J. MIRANDA
Onekan eta mugimendu feministan oro har, militatzeaz gain, TOPAn ere aritzen zara. Duela urte batzuk hausnarketa bat ireki zen hainbat eragileren artean militantzia ereduari buruz, militante sakrifikatuaren eredua oso maskulinizatua egon dela esan izan da, eta horri buelta emateko saiakerak egon dira. Zailagoa da militantzia emakumeen kasuan?
Bai, dudarik gabe. Gure taldekide batek esaten duen moduan, taldeko emakumeek ez dugu ehuneko ehuna ematen, baizik eta ehunetik berrehuna ematen dugu. Azkenean, gure lana bikoiztu egiten da. Esate baterako, TOPAn lana banatu egiten da, baina pentsionista mugimenduan badaude gauza batzuk bai ala bai emakumeok bultzatu behar ditugunak, erresistentzia egin behar dugulako. Planteamendu batzuk aparte egin behar ditugu, erabakiak hartu eta nola jokatu behar dugun jakin, eta horrek bilera gehiago egin behar ditugula suposatzen du.
Lehen ere aipatu duzu zuek gidari lanak ere egin behar dituzuela batzuk galduta ibiltzen direlako.
Ez da galduta daudela bakarrik, erresistentzia egitea azkenean pribilegioak uztea esan nahi du, eta pribilegioak alde batera uztea oso gogorra izaten da beti.
«Feministok eta inguruko mugimenduko kideok greba bultzatu behar dugu»
Zer esan nahi diozu jendarteari azaroaren 30eko greba deialdiari lotuta?
Oraindik akats batzuk ikusten baditugu ere, zaintza publikoa eta unibertsala izatea lortu behar dugula, eta pertsona guztiak horretan inplikatu behar direla uste dut. Egoitza batean baldin bazaude, bizimodu duin bat eraman eta zure erabakiak ere kontuan izan behar dituzte. Aurreko batean, zahar egoitza bateko langile batek oso itota daudela esan zidan, horregatik, ratioak txikiagoak izan behar direla uste dugu, egoera egokiago kudeatu dezaten. Feminismoak hor gauza asko markatzen dituela uste dut, eta ikuspuntu hori horretan sartu behar dugu. Feministok eta inguruko mugimenduok greba bultzatu behar dugu.