2020ko udazkenean kutsatu eta ordutik ez da osatu Idoya Otegi Martinez (Tolosa, 1960). COVID iraunkorragatik lanerako ezintasun osoa aitortu dioten Euskadiko lehenengo pertsona izan da. Berak, ordea, «gaizki» darama garaia baino lehen erretiratu behar izana. Etsipen eta konformidadearen arteko sentipen batekin onartu du bere egoera berria, baina begiak pizten zaizkio, oraindik ere, txotxongiloen inguruan hitz egiterakoan. Beste toki batetik begiratzen die txotxongiloei, etxeko sofatik, eta han eserita dagoela adi-adi begiratzen dio Marionak Otegiri.
18 urte zenituenetik ibili zara Tolosako Ekinbide Etxean (TEE). Zein ibilbide egin duzu profesionalki bertan hasi aurretik?
Gazte-gaztea nintzenetik aritu izan naiz boluntario bezala TEEn. Harreman publikoak eta kongresuen antolakuntzaren inguruko ikasketak egin nituen, eta behin formazioa bukatuta, aurrena Donostiako Kultur eta Turismo Ekintzetxean eta ondoren Profesio Berrien Euskal Erakundean egin nuen lan. Donostiako lehenengo moda jaialdien antolakuntzan parte hartu nuen, baita bestelako azoketan eta Zinemaldian ere. Euskadi Kulturala aldizkariaren sorreran ere parte hartu nuen pare bat urtean, eta handik aurrera, TEEn hasi nintzen buru-belarri, nahiz eta soldatapean ez jardun. Gurasoak nituen mezenas eta horri esker eskaini ahal izan diot dedikazioa ekinbide etxeari. Gero, 2003 inguruan profesionalizatzen hasi ginen, batez ere, Gipuzkoako Foru Aldunditik jasotako bultzadari esker. Dena den, gureak ez dira inoiz sekulako ordainsariak izan. Museo publiko batean edo entitate pribatu batean jaso daitekeen soldatatik urrun ibili izan gara gu. Irabazi asmorik gabeko elkartea izan da beti gurea eta horri eutsi izan diogu zailtasunak zailtasun.
Tolosako Ekinbide Etxeak Abesbatzen Lehiaketa sustatu zuen lehenik eta behin. Nola hasi zen duela 40 urte Txotxongiloen Nazioarteko Jaialdia antolatzen?
Tolosako Ekinbide Etxean Miguel Arretxeri agindu zioten ekintza bat antolatzeko, umeekin zerikusia zuena, eta antzerkiaren munduarekin lotutakoa. Eskarmentua bazuen Miguelek antzerki munduan, gaztetan antzerki amateurreko zuzendari izana baitzen. Antzerkiaren arloa oso zabala da ordea, eta garaitsu horretan norbaitek komentatu zigun mugimendu bat hasia zela txotxongiloen arloan. Hona iritsi gabe zegoen eta ia Espainiako Estatura ere ez. Horregatik erabaki zen txotxongilo jaialdi bat antolatzea. Enkarni Genua eta Manolo Gomezen inguruan hitz egin ziguten, haiek aitzindariak zirelako euskarazko txotxongiloen mundu horretan. Aholkulari bezala hasi zitzaizkigun eta horrelaxe abiatu genuen bidea. Lehen urtean nik ez nuen parte hartu, TEEn egon arren Abesbatzen Lehiaketaz arduratzen nintzelako. Lehenengo urte hura oso arrakastatsua suertatu zen eta bigarren urterako Miguelek hots egin zidan ea jaialdia antolatzen lagunduko ote nion. Horrela hasi nintzen. Gero batu zitzaizkigun Shole Martin, Txetxo Gaztañaga, Herme Sagarna, eta beste asko. Lehen bolada horretan jende dezente inplikatu zen Titirijairen antolakuntzan. Gero norberak bere bidea hartu zuen eta Miguel eta biok jarraitu genuen buru-belarri, Enkarni eta Manolorekin batera, bi horiek beti izan ditugu alboan.
Lilura bat sentitu zenuten zuek txotxongiloekiko?
Bai. Onerako edo txarrerako, jendartean eta zenbait erakundetan gutxietsia izan da txotxongiloen mundua. Iruditzen zait ahalegina egin behar dugula txotxongiloek bere tokia izan dezaten arte munduan. Gu geu ere hasi ginenean ezjakintasun handia geneukan, baina bidaide paregabeak atera zitzaizkigun parera. Enkarni Genua eta Manolo Gomez bezalako profesionalen aholkularitzaz gain, Josep Maria Carbonellena ere izan genuen. Margareta Nicolescu ere gerturatu zitzaigun. Txotxongilolari ikaragarria izan zen, Errumaniako txotxongiloen dama handia. Charlevillera (Frantzia) aldatu zenean, handik bultzatu zuen txotxongilo arloko formazioa. Laguntza handia eman zigun hasiera hasieratik.
Esan izan duzu, bere baitan, arte diziplina ugari biltzen dituela txotxongilolaritzak.
Bai. Niretzat diziplina artistiko osatuenetako bat da txotxongilolaritza. Musika du, eskultura, pintura, literatura... diziplina guztiak hartzen ditu bere baitan. Gainera, txotxongiloak ematen du aukera arlo ezberdinetan erabiltzeko, helburu ezberdinekin. Izan daiteke erabilgarria pedagogian, balio terapeutikoa izan dezake eta entretenimendurako edo kritikarako erabili daiteke. Oso diziplina konpletoa da. Ez zaio, ordea, balio hori ematen.
Jendartean zein kontsiderazio izan dute txotxongilolariek?
Ez oso ona. Titiriteroa askotan jo izan da bizitza txarra daraman pertsonatzat, ia eskaletzat, kalean bizitzen den pertsona baten gisan. Eta ez da horrela. Beste hainbat herrialdetan titiriteroak izen handiko artistak dira. Kanpora joan izan naizenetan tokatu izan zait kalean titiritero ezagun batekin joatea eta jendea harengana autografo eske gerturatzea. Beste hainbat herrialdetan, pausoari pausoa ezin eman ibiltzen dira eta segurtasuneko langileek babestu behar izaten dute artista. Zer dakit ba, ni hemen Antonio Banderasekin kaletik joango banintzake bezala da. Zoritxarrez hemen, alderantziz gertatzen da, inork ez die jaramonik egiten.
Umeentzako arte bat dela esango zenuke?
Soilik umeentzako kontu bat bezala hartu izan da maiz. Eta argi gera dadila, hori ere ez da bere horretan txarra. Gaztetxoak ez dira gutxietsi behar, orain preziatzen dutena gozatzen jakingo dutelako bihar. Begirada hori hezi behar zaie umeei, eta antzerkiaren barruan, txotxongiloak dira horretarako modu irisgarria. Azken batean, umeek txikitatik eskuekin jolasten dute, txotxongilotan ariko balira bezala egiten dute beren antzerkia. Beraz, umeentzako berezkoa den zerbait gutxietsiko genuke txotxongiloa baztertuz gero. Kontuan hartu behar da diziplina hau boterea kritikatzeko ere erabili izan dela askotan, eta hain justu horregatik, deserosoa suertatu delako, berariaz utzi dute bazterrean. Baina txotxongiloak, argi eta garbi, helduentzako ere badira.
Eta Euskal Herrian ba al dago txotxongilo tradizioa?
Bai. Gertatzen dena da desagertu egin dela, hain justu diziplina hori iraunarazteko interesik egon ez delako. Dokumentazio gutxi dago gaiaren inguruan, baina zantzu batzuk egon badaude. Azken urteetan egon da berreskurapen moduko bat. Gure herria ez da handia, baina garenak izanik, konpainia indartsu eta onak daude Euskal Herrian. Babes handiagoa egongo balitzateke gehiago sortuko lirateke, ez daukat dudarik.
Titirijaik lagundu du txotxongiloaren kultura zabaltzen Euskal Herrian?
Jaialdiek laguntzen dute garapen hori eman dadin. Abesbatzen kasuan, adibidez, bertako koroetan lehiaketak izan duen eragina nabarmena izan da. Jaialdiek laguntzen dute harremanak estutzen eta elkar ezagutza bermatzen.
Miguel Arretxe eta biak nola hasi zineten Topic zentroa izango zena amesten?
Titirijai antolatzen hasi eta urte gutxira geure buruari galdetu genion zergatik ikusi behar genituen txotxongiloak Tolosan soilik jaialdiak irauten zuen egunetan. Zergatik ez, zinema edo antzerkia bezala, urte osoan zehar presente eduki. Jendeak jaialdiko egunetan hainbeste gozatzen zuela ikusita, hori zabaltzea zen gure borondatea. Zentro bat sortzearen ideia mamitzen hasi ginen. Gainera konturatu ginen garai horretan Titirijaira etortzen ziren konpainia askok euren txotxongiloak ematen zizkigutela dohaintzan eta ondare bat ari zitzaigula pilatzen. Beste jaialdi askotara bidaiatzen hasi ginen eta ikusten genuen txotxongilo museoak egon bazeudela. Hemen berriz, hutsune handia zegoen. Espainia osoan ez zegoen ondare aberastasun hori guztia jasotzen zuen museorik.
Argi zenuten zentro horrek integrala behar zuela izan?
Bai. Museoa argi ikusten genuen, baina horrekin batera antzoki bat behar zuen zentro horrek. Txotxongiloen historia guztia jasotzeko dokumentazio zentro bat ere beharrezko ikusten genuen. Titiriteroek sormenerako espazio bat izatea garrantzitsua iruditzen zitzaigun eta umeentzako tailerrak eskaintzeko toki bat ere egoki ikusten genuen. Hori guztia argi genuen hasieratik, baina osotasun hori bera eman nahiak zekarkion zailtasuna proiektuari.
Toki aproposa topatzea kosta egin al zitzaizuen?
Joxe Gurrutxaga alkate zeneko garaietan hasi ginen ideia horrekin eta espazio asko eskaini izan zitzaizkigun. Peroteko tailerrak zeuden tokia aurrena, Casino elkartea ere aipatu zen aukeren artean, Corazonisten eliza ere bai... Espazio nahikoa murritzak ziren eta arriskua ikusten genuen museoa bertan jarri, eta behin museoa sortuta, gainerako alorrak ahaztuta geratzeko. Azkenean Euskal Herria plazakoa eskaini zitzaigun. Ez zen ideala, baina atal guztiak egiteko aukera ematen zigun behintzat. Hiriaren erdigunean zegoen eta gustatzen zitzaigun alde horretatik. Ikusgaitasuna ematen zion txotxongiloari, ez zen Tolosako periferian geratzen zen toki bat. Jendea erakartzeko eta herriari bizitza emateko zentro bat izatea nahi genuen. 20 urtetik gorako borroka izan zen eta azkenean 2009an errealitate bihurtu zen.
Bide nekeza izan zen?
Bai. Ez zen erraza izan. Margareta Nicolescuk asko animatu ninduen. Hondoa jota nenbilela ikusten zuenean, «zu emakume indartsua zara, zuk ahal duzu, aurrera egiteko gai zara», esaten zidan. Soldatapean egon aurretik ere izugarrizko ordu pila eskaintzen nizkion Topic zentroari. Esaten ere ez dakit zenbat ordu.
Txotxongiloen munduak oihartzun handiagoa izan dezan Topic bezalako zentro bat nahikoa da? Zer gehiago beharko litzateke?
Formazioa. Ni aritu naizen artean saiatu izan naiz baina bete gabeko egiteko bezala geratu zait. Espero dut zuzendari berriek erronka horri heltzea. Titiriteroarentzat araututako formazioa behar-beharrezkoa da. Espainia osoan ez dago horrelako ikasketarik, Frantzian, Alemanian edo orain Italian hasi diren bezala. Gu Topic zentroan egin izan ditugu tailerrak eta bertatik munduko titiritero onenak pasa dira: Natacha Belova, Duda Paiva, Philippe Genty... Baina horiek tailer puntualak izan dira. Hemengo txotxongilolarien artean badago lehengai nahikoa eta uste dut formazio pixka bat jasoz gero puntako izatera iritsi daitezkeela. Berezkoa izango dute askok eta errazago egingo dute ibilbidea, baina abilidade handiena daukanak ere behar du formazioa. Horren falta sumatzen dut. Bartzelonako Institut del Teatren izan zuten sail bat txotxongiloen inguruan baina desagertu egin zen. Objektuen antzerkiaren inguruko zerbait ematen dute orain, baina ez du zerikusirik garai batean Josep Maria Carbonell eta ingurukoek sortu zuten sail horrekin.
Dantzerti izan daiteke formazio hori emateko tokia Euskal Herrian?
Topic zentroa sortu eta gutxira sortu zen Dantzerti eta beti saiatu naiz bien arteko lotura egiten. Uste dut oso egokia litzatekeela Dantzertik txotxongiloen adar bat edukitzea. Eusko Jaurlaritzarekin maiz hitz egin dut horren inguruan eta Dantzertik bere ibilbidea egonkortu arte itxaroteko esan izan didate. Uste dut iritsi dela momentu hori eta orain dela garaia.
Zure lekukoa hartu dute Topic-en Estitxu Zalduak eta Juanjo Herrerok. Ez da kasualitatea bi pertsona hauek hautatu izana.
Ez, kasualitatea ez da izan, faktore asko etorri dira bat erabakia hartzerako orduan. Aurreko urtean Topic zentroan egindako jardunaldi batzuetara gonbidatu genituen, hain justu, txotxongilolaritzaren formazioaren ingurukoetara. Biak irakasleak dira. Izugarri gustatu zitzaidan txotxongiloekiko biek zuten maitasuna, gogo berotasuna. Topic ikusi eta agertzen zuten lilura gakoa izan da haien aldeko apustua egiteko. Ezinduta geratu eta lanean ezingo nuela segitu ikusi nuenean, berehala pentsatu nuen Estitxu eta Juanjorengan. Jende gaztea da, prestakuntza handikoa. Zer gehiago nahi genuen guk?
Bere garaian, Miguel Arretxek eta biok osatu zenuten bikoa errepikatzen zenuten buruan?
Bai. Baliteke bai. Elkar ondo ulertzea garrantzitsua da, baina nik beti diot gauza batzuk aurrera atera ahal izan baditut ondoan izan dudan taldeari esker izan dela. Paregabea izan da alboan izan dudan ekipoa. Gehienak emakumeak, bide batez esateko. Topic bezalako gauza handiak egiten direnean ez da behin ere izaten pertsona bakarraren edo biren meritua. Garbitzaileengandik hasi, txartelak saltzen dituenetatik pasa, teknikari, komunikazio arduradun... denak behar bezala funtzionatu behar du proiektu batek aurrera egin dezan.
Eta munduan erreferentzialtasun handia lortu du Topic zentroak?
Bai. Batzuetan apurua ere izaten dut hainbesteko oihartzuna duela ikusita. Espainiako Estatuan ez dago horrelakorik eta mundu osoan, berriz, gutxi. Denbora gutxian erreferente bihurtu da. Titiriteroek erresidentziak egin nahi dituzte bertan. Sortzen ari diren tokian egon daitezke, kontzentratuta, dokumentazio zentroa kontsultatu dezakete eta hori ez dute edonon izaten. Pribilegio bat da eta sortzaile horiek opari bat bezala bizi dute.
Munduan erreferentzialtasuna lortu du Topic-ek, nahiz eta beste tokietan tradizioa handiagoa izan.
Munduko toki askotan dago tradizioa. Gutxien, akaso, herrialde musulmanetan, eta horrek ez du esan nahi batere ez dagoenik. Ohitura gehien-gehiena ekialdeko herrialdeetan eta Txinan egongo da. Niri, hala ere, inbidiarik handiena Frantziak ematen dit. Haiek kexatu egiten dira laguntza gutxi dauzkatela-eta, baina dutenaren erdiarekin konformatuko nintzateke ni. Txotxongilolaritzak begirunea du Frantzian. Hiri bakoitzean dute kasik zentro bana. Zoragarria da. Gu hortik urrun gaude oraindik.
«Espainia osoan ez zegoen ondare aberastasun hori guztia jasotzen zuen museorik»
UNIMA International erakundeko idazkari nagusia izan zara. Nola baloratzen duzu erakunde horretan egin duzun lana?
Niretzat lan gehigarri bat izan da. Ez nion Topic zentroari dedikaziorik kendu nahi; beraz, hortik kanpoko orduak eskaini dizkiot UNIMAri. Nire lan jarduna 07:00etan hasi eta askotan gauerdian bukatzen nuen. Kontuan hartu nazioarteko bilera asko online izaten direla eta horrek desordutan biltzea dakar, berandura arte esna egon behar izana. Urte gogorrak izan dira. Lehen urtean hamar kilo galdu nituen, baina hala ere, kontentu nago nire agintaldiko lorpenekin. Afrikako eta Latinamerikako zentroak jarri ditugu martxan. Badakit nire erabakiak gustukoak ez dituen jendea badagoela, baina ni horrelakoa naiz, oso egiazalea, eta gustatzen ez zaizkidan gauzak esan egiten ditut erreparo gabe. Oso harro nago egindako lanaz.
«Niretzat diziplina artistiko osatuenetako bat da txotxongilolaritza»
Aurreneko emakumea eta orain arte bakarra izan zara idazkari nagusi karguan. Bereziki gizonezkoen mundua da txotxongiloena?
Ez dakit esaten. Baina egia da egon direla momentuak zeintzuetan bazterrera uzten nindutela sentitu dudan. Behin baino gehiagotan. Egongo ez banintz bezala egin dute. Hala ere, niretzako ohore bat izan da kargu horretan lehen emakumea izatea, eta ez dakit zehazki emakume izateagatik izango den edo ez, baina aldaketa handiak eragin ditut UNIMA barruan. Horrekin harro nago. Frantziako erakundeetako ordezkariek eta jende ezagun askok eskertu du egindako ahalegin hori, eta oso barruan daramatzat niretzako egin dituzten hitz politak.
Txotxongiloen enbaxadore sentitu zara munduan zehar?
Ez dakit enbaxadore baina zabalkunde lan hori serio hartu dut. Jendea askotan ez da jabetzen lan horren beharraz. «Zertarako zoaz?», esan izan didate maiz. Baina beharrezkoa ikusten dut. Zuk zentroa izan dezakezu hemen baina saldu egin beharra daukazu eta hori ez da zure bulegoko jarlekutik egiten. Hedatu egin behar da eskuartean daukazun hori. Nik 13 orduko hegaldiak egin izan ditut, nonbaitera joan, egun bat pasa eta berriro ere hurrengo egunean itzultzeko. Horrek estresa ere suposatu dit. Baina, tira, oso harro nago Topic zentroarekin. Eta hori urte askotan egindako lanaren emaitza dela uste dut. Lan handia egin dugu hemen zer egiten dugun kanpoan kontatzen.
Instituzioekin borroka handiak egin behar izan dituzu Topic-entzako finantzazio bila? Zein harreman izan duzu haiekin?
Nik, oro har, harreman ona izan dut erakundeekin. Bertan egon diren guztiekin moldatu naiz ondo, eta izan ditut, noski, momentu hobeak eta okerragoak. Behin hori esanda berretsi behar dut ez dugula nahikoa dirurik. Askotan errepikatu dudan erretolika da. Diru laguntzek asko baldintzatzen dute gure martxa. 2009an sortu zen Topic, krisi garaian, eta ondoren ere laguntzetan beherakada handia izan genuen, duela urte gutxi. Zail izango zaigu hortik errekuperatzea.
Uste duzu kulturak finantzatua behar duela izan?
Bai. Jendeak pentsatzen du udal ekimen bat dela Topic. Guk egin behar izaten diogu mantenu gastuei aurre. Tolosako Udalak TEEri diru laguntza bat ematen dio urtean, bai Topic zentroarentzat, baina baita Abesbatzen Lehiaketa, Titirijai eta Amalur antolatzeko. Udalak ematen duen laguntza horrekin mantenu guztia ezin dugu estali. Beraz, ate joka ibili behar dugu laguntza gehiagoren bila. Baina guk bezala, beste kultur ekintza guztiek ere behar dute erakunde publikoen babesa. Ez dut ekimen bakarra ezagutzen beregaina dena, bere iturri propioekin sostengatzen dena. Guk ekarpen horiek jasoko ez bagenitu, ikuskizunetarako sarrerak salduko genituzke Cirque du Soleil-eko sarrera baten prezioan. Zein etorriko litzaiguke? Nik ulertzen dut irisgarria egin behar dugula kultura eta zabalkunde horretan lagundu behar dutela erakundeek. Ez dut uste doanekoa izan behar duenik ere, modu horretara ez zaiolako aitortzarik egiten. Erakunde publiko eta pribatuen arteko lankidetzan sinesten dut, baina askotan ez dira laguntza publiko horiek iristen. Beti borroka batean ibili behar izaten dugu kulturari bere tokia egiteko.
Topic-en egin zizuten omenaldian Aizpea Goenagak eta Jokin Bildarratzek aipatu zuten derrigor behar duela zure COVIDak iraunkorra, zu zeu ere horrelakoa zarelako, zeure lanean saiatua, ahaleginean nekaezina.
Arrazoi dute. Zerbaitengan sinesten dudanean egoskortzen naiz. Topic zentroan sinesten dut eta zentro horrek ez bakarrik txotxongiloaren munduari, Tolosa berari eskaintzen dion horretan sinesten dut. Euskal Herria plazaren berreskurapenean lagundu dugula uste dut. Topic-ek jendea erakartzen du Tolosara. Asko eskaini dio Tolosari eta horregatik uste dut jarraitu behar dugula eginahalak egiten, gehiago eman dezan.
Tolosa eta Tolosaldean erreferentzialtasuna lortu du Topic-ek?
Uste dut kosta egin dela Topic zentroa bera Tolosan sartzen. Ez dakit esaten zergatik, baina kosta da. Geroz eta gutxiago gertatzen da hori, berea bezala sentitzen duelako geroz eta jende gehiagok. Badago inbidia kontua dela esaten didanik ere eta ez dut ulertzen zergatik. Niri galdetzen didatenean beti hitz onak izaten ditut Gure Zirkuaz, Erraldoi eta Buruhandien konpartsaz, Rafa Gorrotxategiren museoaz edota Bonbereneaz. Tolosarako ona den guztia begi onez ikusten dut nik. Ez dut ulertzen jendeak zergatik hitz egin dezakeen gaizki Topic-en inguruan. Tolosa maite baduzu, on egiten dion gauza guztiak maite behar dituzu. Munduko erreferentzia da eta munduko mapan kokatzen gaitu. Nola da posible inori gaizki iruditzea? Geroz eta jende gehiago erakarri orduan eta hobeto izango da Tolosarentzat.
«Ez dut ulertzen jendeak zergatik hitz egin dezakeen gaizki Topic-en inguruan»
Nola jaso zenuen Titirijai jaialdiaren barruan azaro bukaeran egin zizuten omenaldi hori?
Oso hunkituta, logikoa den bezala. Ekitaldian esan nuen bezala, ez dakit horrelako omenaldirik merezi dudan. TEEn 44 urte eman ditut, horietako asko boluntario gisa. Nire bizitza izan da, nire pasioa. Oso gauza ederrak esan izan dira nire inguruan eta mezu politak jaso ditut Facebook-en edota WhatsApp-en. Ez dakit hitz eder horiek merezi ditudan, baina egia da nire ahalegina txotxongiloen munduari eskaini diodala. Ongi edo gaizki, horixe izan da nire tema. Uste dut hainbeste merezi duela txotxongiloen munduak.
Hemendik aurrera, zer-nolako bizimodua aurreikusten duzu?
Gaizki eraman dut gaixotasuna. Gaizki. Itxialdia aurrena, gero gaixotu, hamalau egun erietxean eman, eta bizimodua erabat aldatu zait orduz geroztik. Ni alde batetik bestera ibiltzera ohituta nago eta bat-batean geldirik egon beharra gogorra egin zait oso. Horrelako ostikoak ematen dizkizu bizitzak eta onartu egin behar izaten dituzu. Zer egingo zaio. Lagunek esaten didate, zerbait asmatuko dugula nire pasioa izan dena erabat bazterrera ez uzteko. Asmatuko dugu zerbait bai. Orain nagoen lekutik laguntzen saiatuko naiz eta nire eskuetan dagoena egiten. Estitxu eta Juanjori esaten diet, laguntzeko banagoela, baina ez dudala trabarik egin nahi. Nahi dutenerako hemen nago.
MOTZEAN
Txotxongilolaritza?
Nire bizitza da. Ez dut nire bizitza esplikatzerik TEE eta txotxongilorik gabe.
Topic?
Nire seme bat balitz bezala bizi dut. Etxetik alde egiten duenean ere, zaila egiten zaizu harengandik banatzea.
Tolosa ez den hiri bat?
Charleville-Mézières (Frantzia).
Topic ez den museo bat?
Atlantako museoa.
Txotxongiloena ez den arte bat?
Musika.
Txotxongilo bat?
Mariona.
Manolo Gomez eta Enkarni Genua.
Lagun maitekorrak dira, Topic-en historiarekin banaezinak eta jarraitu beharreko ereduak dira.
Estitxu Zaldua eta Juanjo Herrero.
Gogotsuak dira, profesional handiak, pasioz bizi dute profesioa eta gazteak, batez ere.
Miguel Arretxe.
Niretzat lankide maitatua izan zen, nekean eta pozean elkarrekin aritu ginen, estimu handitan nuen.