Donostiako elizbarrutiko museoa zabaldu baino lehen eta 11:30ean egunero Koruko Andra Marian ematen duen mezaren aurretik zabaldu dizkio parrokiko ateak Tolosaldeko Ataria-ri. Txikitako oroitzapenetatik abiatuta, Edorta Kortadi Olanok (Tolosa, 1946) artearen munduan egin duen ibilbidea marraztu du, hitzez.
Tolosan sortu zinen mundura, zein familiatan?
Tolosako Rondilla kalean jaio nintzen, Ezeiza gozotegiaren pareko etxean. Hamar urte bete nituen arte han bizi izan nintzen. Aitak janari denda zuen eta denetarik saltzen zuen: olioa, patatak, barazkiak, frutak... Ama gurina erostera etortzen zen Tolosara, aitaren dendara, bizikleta hartuta. Orduan elkar ezagutu zuten eta dantzatu zuten azken tango horretatik sortu nintzen ni [Barrez]. Seme bakarra naiz eta esaten dutenez kostata iritsi nintzen mundura. Hori ikusita, nahiz eta umezalea izan, amari esan zioten ume gehiagorik ez ekartzeko. Nire aitaren familian, denak, merkatariak ziren eta amaren aldetik, berriz, bazeuden erlijiosoak. Altzo Azpikoak ziren hiru anaia kaputxinoak, esate baterako, nahikoa ezagunak izan dira. Monsinore Migel Angel Olano, Filipinetan ibilitakoa; Anizeto Olano Migel Altzo hizkuntzaren alorrean jardundakoa; eta Dionisio Olano Diego Altzo, irakaslea, denbora luzean Hondarribiko komentuan bizi izan zena.
Gerraosteko garaiak ziren. Tolosako zein oroitzapen gordetzen dituzu?
Tolosako giroaz ez naiz gehiegi akordatzen. Eskolapioetan ikasi nuen eta hango giroa nahikoa jatorra zen, nahikoa euskalduna. Giro lasaia zen ikastetxean zegoena, oso irakasle jatorrak izan nituen, norbere alorrean ondo jantzitakoak. Eskolapioetako jendea beti izan dut estimu handitan. Kalean sumatzen zen kultur mugimendu bat, batez ere, erlijioaren inguruan. Gu klaretarren elizaren parean bizi ginen eta han egiten ziren ekintza batzuk. Giro hori gogoan dut, bereziki.
Euskaraz aritzen al zinen?
Garai hartan nahikoa debekatuta zegoen euskara. Irratian entzuten genuen, esate baterako, baino ia ahopeko solasa balitz bezala. Nire amaren familia euskaldun peto-petoa zen eta aitak gehiago jotzen zuen gaztelaniara, Donostian jaioa baitzen. Ni bi mundu horien artean hazi nintzen eta horregatik izan ditut beti zailtasunak euskararekin. Moldatzen naiz baina baditut nire mugak.
Txikitan utzi zenuen Tolosa. Mantendu al duzu harremana zure jaioterriarekin?
Neurri batean bai. Askotan deitu izan didate hitzaldiak emateko, Oargitik, adibidez. Oraindik badut familia, lehengusuak eta abar, baina horietako asko Ibarrara, Berastegira edo aldamenetako herrietara joan dira bizitzera. Ahal dudanean bisitatzen ditut.
Tolosan sortu zitzaizun arte eta kulturarekiko zaletasuna?
Beranduago izan zela esango nuke. 1953ko Tolosako uholdeek triskantza handi xamarra eragin zuten. Nire aitonaren eta aitaren denda hankaz gora geratu zen. Donostiara bizitzera etorri ziren gurasoak eta aitak beste bazkide batekin burdindegi bat zabaldu zuen hemen. Orduan, salestarrenean hasi nintzen eskolan, eta giro horretan, San Bizenteko parrokian ezagutu nuen Gelasio Aranburu apaiz andoaindarra. Musikari ona zen. Bere eskutik hasi ginen koruan kantatzen, Sine Nómine deitzen zitzaion abesbatzan, eta sona handia izan genuen. Garai horretan bidaiak egiten genituen eskolarekin eta Nafarroako erromanikoa ezagutu genuen. Arte munduan, arkitekturaren ezagutzan lehenengo pausoak emateko balio izan zigun horrek. Hor piztu zitzaidan arra.
Non egin zenituen apaiz ikasketak?
Donostiako seminarioan eta Saturraranen egin nituen ikasketak. Juan Mari Lekuona ezagutu nuen eta baita haren osaba Manuel. Ezaguera horrek beste alor batzuetan sartzeko balio izan zidan, batez ere, historia eta arte kritikaren munduan. Saturraranen, gogoan dut oso giro ederra zegoela. Ondarroa eta Mutriku arteko paraje horretan neguak zoragarriak izaten ziren eta hartu-eman estua izan genuen naturarekin. Pablo Areso, Jose Maria Zunzunegi, Ignacio Altuna edota gero Tolosan apaiz ibilitako Jose Antonio Etxezarreta izan nituen irakasle. Apaiztegian oso giro alaia zegoen, baina frankismo garaia zen eta organistak, adibidez, aldez aurretik jakinarazi behar izaten zuen mezetan zein kantu kantatuko ziren euskaraz, eta zeintzuk erdaraz. Kontrol ideologiko bat bazegoen. Euskara herri txikietako seminaristek erabiltzen zuten gehienbat, hirietatik gentozenok gehiago erabiltzen genuen gaztelania; hortaz, gerora berreskuratu behar izan dugu euskara.
Ordurako zure lantxoak eginak zenituen, ilustratzaile eta diseinatzaile bezala. Zein zen zure kezka garai horretan?
Apaiztu aurretik parte hartu nuen taldetxo batean. Donostiako kaputxinoen elizaren behealdean biltzen ginen eta Gurutz Ansola, Francisco Garmendia edota Ramon Labaien bezalako jendea biltzen zen bertara; soziologo eta euskaltzale jendea zen. Gure borondatea zen euskal kultura bultzatzea, Francoren garai horietan ia ez baitzuen presentziarik kalean. Gai horien inguruan aritzen ginen, eta bide batez, euskaraz trebatzen ginen.
1971n apaiztu eta gotzaindegiak erabaki zuen zu Bartzelonara bidaltzea Filosofia eta Letrak ikastera, Artearen Historia espezialitatean. Zergatik?
Ikusi zuten apaizgaia izan nintzen garaian urte pare bat pasatu nituela Graficas Valverde izeneko enpresan lanean. Antxon Valverderen aita, Antonio Valverderena zen inprenta handi hura eta Grosen zegoen. Ia 500 langile aritzen ziren han eta bazegoen marrazkilari tailer bat. Han aritu ziren, esate baterako, Jose Luis Zumeta, Felix Garrido, Juan Torregarai edota Antonio Salvador. Hor marrazkigintzan hasteko aukera izan nuen eta Zeruko Argia-n txiste batzuk egiten hasi nintzen, erlijioaren ikuspuntutik, batzuen ustez, behintzat, probokatzaileak zirenak. Azal batzuk ere egin nituen gerora. Juan Mari Lekuonaren Muga beroak antologia poetikoarena egin nuen eta umeentzako ilustrazioak egin nituen: Jesus Gaztañagaren Poxpolina eta Anjel Lertxundiren Txiribibonbon liburuentzat marrazkiak egin nituen. Gerora, afizioz aritu naiz, gehienbat niretzako jardun dut sortzen, maila apalagoan. Adibidez, Añorgan egon naizen urteetan Amasorrain ikastolarentzat egin izan ditut kartelak.
«Bartzelonan ikusi nuen, askotan, objektu fisikorik gabeko artea sortu zitekeela»
Bartzelonako Unibertsitate Zentralean egin zenituen ikasketak. Zenbateraino izan zen hura esperientzia aberasgarria?
Oso esperientzia ona izan zen. Benetan jarrera irekia eta zabala topatu nuen eta niregan arrasto sakona utzi zuen. Alemaniara joateko aukera izan nuen, han baitzeuden Joseba Arregi, Paco Garmendia, Jesus Maria Mujika, Lontxo Oiartzabal eta Joxe Azurmendi. Beste aukera Bartzelonara joatea zen. Han, unibertsitatean, artearen historia estrukturalismoaren ikuspegitik aztertzen hasiak ziren irakasleak zebiltzan. Oso interesagarria egiten zitzaidan hori. Bete-betean asmatu nuen. Momentu hartan Francoren aurka zeuden artista gehienak, eta ondorioz, ez zuten erakusketarik egiten Madrilen. Ez Picassok, ez Dalik, ezta Joan Mirok ere. Denak Bartzelonan erakusten zituzten lanak. Beraz, nik bertatik bertara horrelako jendearekin egoteko aukera izan nuen eta haien lana gertutik ezagutzekoa. Eduardo Txillida ere joaten zen hemendik erakusketak antolatzera Bartzelonara. Ni bila joan gabe, giro guzti hori topatu nuen han. Pribilegioa izan zen.
Zertan aldatu zitzaizun artearekiko ikuspegia?
Adibide bat jarriko dizut. Ni Bartzelonara iritsi eta urtebetera Rambletako arte galeria entzutetsu batean erakusketa bat muntatu zuten egiazko zaldiekin. Beautiful people guztia hantxe ikusi nuen, euren xanpain kopak eskutan zituztela, animalia haiek lastoa jan eta euren beharrak egiten zituzten bitartean. Muntai horretan zaldi lasterketetan lehen tokian ailegatzeko korri egiten duten zaldi horiekin alderatzen zituzten artistak, arrakasta eskuratzeko lehian. Nire ordura arteko pentsamolde guztia goitik behera etorri zitzaidan. Kontzeptuak ere arterako motibo izan daitezkeela deskubritu nuen. Ikusi nuen kontzeptu eta ideiekin jokatu zitekeela eta askotan objektu fisikorik gabeko artea sortu zitekeela. Teorizazio handiko lanak ziren. Gauza horiek orain datoz hona baina guk dagoeneko ezagutu genituen 70eko hamarkada hasieran.
«Estetika eta iruditeria berritzeko zeregin horretan iruditzen zait nire hondar aletxoa jarri nuela»
Hemen, Euskal Herrian arte munduan emana zen, ordurako, aldaketa.
Bai. Nik Jorge Oteiza ezagutzen nuen. Juan Mari Lekuonaren bidez haren etxera joaten ginen artean interesa genuen zenbait apaizgai. Bisita horietan parte hartzen zuten, adibidez, Enrike Aierbek, Jose Luis Gerrak edota Anjel Lertxundik. Oteizaren mundua ezagutzen genuen eta guretzako aurkikuntza handia izan zen momentu horretan.
70eko hamarkada bukaera eta 80ko hamarkada hasieran hainbat liburu kaleratu zenituen arteaz.
Nire lehendabiziko liburua Ereinen euskaraz argitaratu genuena 1979koa da, Artegintza, artista, gizartea izenburua zeramana. Hausnarketa soziologiko bat zen eta Durangoko Azokan saria eman zioten. Biografia eta artisten interpretazio eginez monografikoak atera ditut bai Oteiza, Txillida edota Goenagaren inguruan. Nire obsesioa, hala ere, euskal artearen panorama zabala finkatzea izan zen. Arkitekturan, pinturan edota eskulturan Erdi Arotik hona tradizio bat egon da Euskal Herrian. Atlas geografiko-historikoak atera genituen, garai bakoitzean zein autore egon ziren azalduz eta zein ekarpen egin zuten adieraziz. Arlo horretan saiatu naiz apur bat.
Hainbat argitaletxe sortzeko lanean ere jardun duzu?
Bai, ahalegindu gara horretan ere. Apaiztegian nengoenean harremana izan nuen argitaletxe batzuekin, adibidez, Itxaropena edo Izarra izenekoekin. Etor, Gero eta Erein argitaletxeen sorreran parte hartu nuen urte haietan.
RSVAP-eko kide, Jose Migel Barandiaran fundaziokoa, Eusko Ikaskuntzako idazkari nagusi izan zinen... Nondik ateratzen zenuen hainbeste denbora?
Ez pentsa. Urte asko daramatzagu borroka honetan eta gauza asko direla dirudi, baina bata bestearen segidan datoz denak. Garai batean euskal kultura ez zegoen ondo ikusia eta onarpen handiegirik ez zuen. Aukera ikusi nuen erakunde horietan parte hartuz bestelako ikuspegi baten alde egiteko. Eskultore eta pintoreen lanak sartzen genituen argitaletxeek kaleratzen zituzten liburuen azaletan. Txillida, Oteiza, Basterretxea, Mendiburu eta Sistiagaren lanak erabiltzen genituen liburuen azalak egiteko. Euskal mundua, ordura arte, baserriko munduarekin lotuta zegoen. Nire helburua zen Atxagak erabiltzen duen hiriaren kontzeptua ekartzea eta ikusmoldea zabaltzea. Estetika eta iruditeria berritzeko eginkizun horretan iruditzen zait nire hondar aletxoa jarri nuela.
Kataluniatik itzulita, Añorga Txikiko parroko izendatu zintuzten eta 28 urte eman dituzu han.
Bai. Han nire aurretik aritu zen Joxe Mari Aranalde gazteluarra eta literaturan maisu izan nuen. Osaba zuen Orixe eta bere eskoletan Aranaldek hari buruz hitz egiten zigun, baina baita Gabriel Arestiri buruz ere. Mundu berriak ezagutu genituen bere eskutik. Euskaldunak eta modernoak izan gintezkeela ikasi genuen. Hasi ginen Ramon Saizarbitoria, Ibon Sarasola eta Bernardo Atxagaren liburuak leitzen. Multzo hori bera zebilen garai hartan Zeruko Argia aldizkarian eta orduan idatzi nituen nire lehen arte kritikak, nola hala eta nire euskara xumearekin. Tolosako parroko izandako Jesus Mari Arrietak zuzendu izan dizkit testuak eta euskaraz emandako zenbait itzulpenetan lagundu.
«Ongi dago arkitektura zibila mantentzea, baina ondare erlijiosoa ahaztu gabe»
Añorga Txikitik nora aldatu zinen?
Ia erretiroa hartuko nuela uste nuen garaian Añorga Txikitik Maria Erreginaren parrokiara ekarri ninduten, Egia auzora. Zortzi bat urte pasa nituen eta handik Koruko Andra Mariaren parrokiaren ardura hartzera pasa nintzen 2012an. Dena den nire ibilbidea ez da oso pastorala izan, beti aritu naiz artearen, museoen eta irakaskuntzaren munduan murgilduta.
Zure jardun profesionalaren zati handi bat irakasle bezala eman duzu, beraz.
Bai. Bartzelonatik itzuli nintzenean 1977an, San Bartolome ikastetxean klaseak eman nituen. Gero Juan Plazaola doktorea jesuiten probintzial egin zutenean Deustuko unibertsitatean zuen plaza utzi behar izan zuen eta ni sartu nintzen bere ordez, Artearen Historia eta Museologia irakatsi ditut urteetan, erretiroa hartu dudan arte.
Gustukoa izan duzu lan hori?
Bai. Denetariko esperientziak izan ditugu, baina, oro har, onak. Jendeak pentsatzen du artea gauza berezia dela, baina jende arruntak egiten dituen gauza ederrak baino ez dira artelanak. Beraz, jakin-min eta egarri horrekin gerturatzen dira ikasle asko. Gaur egun lanpostu berezietan aritzen den jende asko pasa da nire eskoletatik. Izan dira, dena den, plan eta metodologia berriak txertatzerako garaian tentsio batzuk. Bai irakasleon aldetik eta baita ikasleen aldetik hausturak eman dira zenbait momentutan, itxurakeria batzuk sumatu ditut. Une batzuetan egon dira kudeatzen errazak izan ez diren gaiak.
«Sorkuntza oso prozesu barnerakoi eta indibidualista da. Nahiz eta giroak eta eskolak egon estudioan bakarrik egiten du lana»
Unibertsitatean erretiroa hartuta zaude, baina jarraitzen al duzu irakasten?
Bai, Pio XII. Institutuan, elizbarrutiko ikastetxean ematen ditut klaseak, artearen historiaren inguruan.
2012tik zara Donostiako Koruko Andre Mariaren parrokiko arduradun. Nola egin zizuten proposamena?
Gotzaindegitik hots egin zidatenean ez nekien zeintzuk ziren asmo zehatzak. Gerora etorri zen elizbarrutiko museoa hemen kokatzeko proiektua. Aurkeztu zidatenean zalantza gutxi izan nuen eta buru-belarri ekin nion egitasmoa gauzatzeari. 2015ean inauguratu genuen museoa eta bertan zuzendari bezala dihardut.
Ordutik, D'Museo deitzen diozue.
Bai. Ordura arte, elizbarrutiko museoa Amarako parrokian zegoen, baina bisitariak jasotzeko nahikoa aparte geratzen zen. Gotzaindegian bazegoen gogoa museoa Donostiako erdigunera ekartzeko. Koruko Andre Mariaren basilika honetan lekutu eta Santa Marta izeneko nabea baliatu genuen horretarako. Rafael Moneori deitu genion, Iesu eliza egina zuelako Loiolako Erriberan eta bagenielako aproposa izan zitekeela lan horretarako. Milioi eta erdi euroko inbertsio bat egin zen museoa egokitzeko eta oso kontentu gaude emaitzarekin. Irudi luke Moneok ez duela ezer ukitu, baina, aldi berean, ezin hobeto asmatu du. Hori onak diren arkitektoekin pasatzen da. Pozik gaude bisitari asko pasatzen delako bertatik. Hemen badago lerro moduko bat, San Telmo museoak, Elizbarrutiko museoak, Itsas museoak eta Aquariumak osatzen dutena. Aurtengo urte berezi hau alde batera utzita, aurreko lautan urtero 50.000 lagun pasa izan dira elizbarrutiko museotik.
Eusko Jaurlaritzan eta Gipuzkoako Foru Aldundian jardun duzu aholkulari bezala ondarearen alorrean. Zure ustez gaur egun erakundeek badute ardura ondarea zaintzeko?
Erakundeen aldetik garai ezberdinak bizi izan ditugu. Ezker abertzalea aldundian eta beste erakundeetan egon zen garaian ondare erlijiosoa zaintzeko laguntzak moztu egin zitzaizkigun. Haiek argudiatzen zuten proiektu sozialagoak laguntzen zituztela eta ez ondarearekin zerikusia zutenak. Elizak eta artelanak mantentzeko laguntzak ematen hasi zaizkigu berriro, adibidez, Koruko Andre Mari parrokiko organoa berritzeko edo Artzain Onaren katedraleko dorrea konpontzeko. Jendea jabetu behar da ondare hori guztia ez dela bakarrik elizara etortzen direnentzako. Artearen historian ardura orain arte elizarengan egon da eta gizarte zibilak konturatu behar du berak ere baduela erantzukizun bat. Lankidetzan aritu behar dugu. Ondo dago errotak eta baserriak berreskuratzea eta arkitektura zibila mantentzea, baina ondare erlijiosoa baztertu gabe. Bestela hankaz gora joango zaigu guztia. Gaur egun, elizbarrutiko Obrak sailean nago, ondarearen berrikuntzak egiten diren bakoitzean proiektua gure eskutatik pasatzen da azter dezagun.
Gaur egun, kritikak idazten jarraitzen duzu komunikabideetan?
Bai. Une honetan Noticias de Gipuzkoa egunkarian hamabostean behin nire arte kritika publikatzen dut. Interesgarria da eguneroko martxa jarraitu ahal izatea. Artistak ez dira zirkuko tximuak, gauza oso arraro eta bereziak egiten dituztenak eguneroko gauzak beste begirada batekin ematen dituzten pertsonak dira. Iruditzen zait arte mundua herritarrengana hurbiltzeko zeregina badutela hedabideek; egiten dituzten artelanak erakutsi eta erabiltzen dituzten prozesuak azaltzea da egin dezakegun ekarpena.
Esan ohi da sortzaile trebeak ez direnek hautatzen dutela kritikaren bidea. Ados zaude?
Ez erabat. Ni teoria mailan sakontzen hasi nintzenean erabaki nuen alde batera uztea sorkuntza. Iruditu zitzaidan ez zela oso egokia ni estilo jakin bat lantzen aritu eta beste estiloak kritikatzea. Hala ere, ez dut uste derrigor kritikariak sorkuntza alde batera utzi behar duenik. Godard edo Truffaut bezalako maila handiko zinemagileak, gero, kritiko bezala aritu dira, bikain gainera.
Gaur egun egiten diren sorkuntza lanei begiratuta, zerk ematen dizu arreta?
Euskal arteak ibilbide luzea du. Berpizkunde garaian hemen eskola bat egon zen oso garrantzitsua, batez ere, eskultura mailan. Barroko garaian Euskal Herrian gainbehera bat egon zen eta kanpotik etorritako autoreak nagusitu ziren. Pintura XIX. mendean loratu zen gehienbat baina leherketa, XX. mendean etorri da. Bi autore izan dira, Oteiza eta Txillida, nazioartean oso ongi mugitu direnak. Baina beraien inguruan sortu zen Gaur eskolakoak edota Rafa Balerdi nabarmenduko nituzke, baita ere. Txomin Badiola eta Pello Irazuren lanak, gaur egun, interes handiarekin jarraitzen ditut. Nagore Amenabarro amezketarrak, adibidez, oso gauza bereziak egiten ditu eta egunotan San Telmo museoan du erakusketa zabalik. Txertatzen ditu bere lanak Euskal Herriko nahiz nazioarteko abangoardian. Garai emankorra dela uste dut eta Tabakalera bezalako erakundeetatik pasatzen ari diren gazte askoren emaitzak ikusiko ditugu hemendik hamar urtera. Sorkuntza oso prozesu barnerakoi eta indibidualista da. Nahiz eta giroak eta eskolak egon, azkenean sortzaileak estudioan bakarrik egiten du lana, jaiotzen garen bezala hiltzen garela esaten dute, bada sortzaileek ere sortu berdintsu egiten dute. Sortu eta gizartera eman.
Indar kolektiborik ez duzu ikusten arte munduan?
Garai bateko auzolanaren itzala oraindik ere sumatzen da, batez ere, adin batetik aurrerako artistengan. Gazteagoengan jarrera indibidualistagoak sumatzen ditut. Gero, esan beharra dago, aurrerapen handia egin dugula EHUk Arte Ederretako adarra sortu zuenez geroztik. Alde horretatik, iruditzen zait emakumeen presentzia areagotu egingo dela hurrengo urteetan. XX. mendean Mari Paz Jimenez, Menchu Gal edota Irene Laffitte kenduta, artean ez dira emakumeak existitu.