Urtarrilaren 21etik 25era Brasilen izan ginen, MABko kideekin eta Brumadinhoren hondamendiak kaltetutakoekin bat egiten, astebeteko ibilaldian, haren lehen urteurrena ospatzeko. 2019ko urtarrilaren 25ean, Vale enpresaren urtegi bat hondatu zen, konpainiak herri horretan dituen bulegoak eta une horretan lanean ari ziren langileak aurretik eramanez. 272 hildako izan ziren, gehienak une horretan lanean edo bazkaltzen ari ziren langileak.
Baina, berez, hala deitzen zaion arren, kolapsatu zuena meatzaritzako hondakinen biltegi bat izan zen. Erauzitako harkaitza txikitu eta garbitu ondoren, bertatik burdinazko partikulak bereiztearen ondorioz sortzen diren hondakinak. Meatzaritza modernoaren aurrean gaude, meatzaritza honek, landaretza eta ekosistemen azalera kendu ondoren, bere barnealdea kilometroz kilometro ateratzen du pixkanaka. Herrialde horietan, haien zorra arintzeko alternatiba ekonomiko gisa planteatzen den meatzaritza da, NDFren egiturazko doikuntzen formula gisa, Brasil, Argentina, Txile, Peru, Ekuador, Mexiko, Guatemala, bai Latinoamerika osoa, suntsitzen duen meatzaritza. Baita Venezuelan ere, Orinokoko Meatzaritza Arku berriarekin. Edo mundu guztia, batez ere lapurtutako Hegoaldean, Afrikan, Asian... Ameriketako Estatu Batuetako, Europako, Kanadako eta orain Txinako konpainiek lapurtuak.
Kasu honetan, kaltetuentzat, odoltsuena da krimena egin zuen konpainia, brasildarra izatea. Vale 1997an pribatizatu zen, egiturazko doikuntza neoliberal horien neurri gisa. Brasilen hedadura eta aberastasuna ikusita, baita beste erraztasun batzuk ere energia merke eta pribilegiatua (hidroelektrikoa), pribilegio politiko eta legalak, eta abar, Vale Brasilgo enpresa handiena eta munduko meatzaririk handienetakoa bihurtu zen.
Brumadinho Brasilgo Minas Gerais estatuan kokatzen da, bere meategiengatik izen hori jasotzen du. Hasieran urrea zen bilatzen eta aurkitzen zena. Orain burdina da.
Bidaia honetan, Paraopeba ibaiaren ibilbidea egin genuen, San Frantzisko ibaiaren adar bat, Brasilgo ibai nagusietako bat Amazoniaren hegoaldean. Eta hori da, bestalde, hondamendiaren beste dimentsioa: biltegia apurtzean deskargatu ziren lokatzak, oso kutsagarriak diren lokatzak dira, metal astun askorekin. Inguruko gune guztia lohi horietan lurperatuta geratu zen, etxeak eta errepideak barne. Eta elementu likido baina lodi bezala, mugitzeko tokia ere bilatu zuen, ibaia baino ez dena. Paraopeba ibaia erabat kutsatuta geratu zen.
Esan beharra dago, meatzaritza jarduera handia izan arren, ibai handi hau oraindik ere ur hornikuntza baliabide nagusia zela bere ertzean zeuden komunitate ugariak urez hornituz. Horietako batzuk indigenak, Pataxo herria kasu, ibaiaren menpe baitzeuden. Haraneko biztanle guztiek, edateko edo bainatzeko, garbitzeko edo freskatzeko, eta arrantzarekin elikatzeko iturri gisa erabiltzen zuten, adibidez bertan bizi ziren siluro handiei esker, metro bateko luzera artekoak. Haran horretan zeuden komunitateak benetan jasangarriak ziren.
Baina hondamendiarekin dena galdu zen. Kutsaduraz gain, ibaiaren jarioak atzera egin zuen arrain guztiak beren eremutik kanpo utziz, eta hil egin ziren. Gero kutsadura etorri zen. Urtebete geroago, Paraopeba berriz ere indartsu doa, baina bere urak hilda daude. Hala, hildako 272 pertsonez gain, milioi bat lagunei eragiten die krimenak. Urik gabe geratu dira, arrantzarik gabe, beren baratzak urpean edo kutsatuak, lanik gabe...
Paraopebako urak, 300 kilometroren ondoren, San Frantzisko ibaira iristen dira, baina han, urtegi handiak eraiki zituzten Três Marias. Lohi guztia han geratu zen gordeta. Baina urtegiak ura askatzen duen heinean, metal astunak askatzen ditu, eta, beraz, ibaia kutsatzen du, etengabe, ibilbide osoan: Handik, 1.000 kilometro inguru, aipatutako ondorio berberekin. Beraz, harrotasun teknologikoak diren konplexu handien aurrean dago gizartea, baina huts egiten dutenean giza eta ingurumen izugarrizko hondamendiak dira, eta konpontzen zailak edo ezinezkoak diren kasuan bezala.
Guztira, hondamendiak kaltetutakoak milioi bat dira, eta horietako asko ez dituzte aintzat hartu ez erakundeek ezta enpresak ere. Bitxia bada ere, kopuru hori da orain arteko istripu handiena eragin zuten berberak, 2015eko Marianarena, Valek ere egindakoa kasu horretan Samarco izeneko partzuergo batean. Hori dela eta, kaltetuek «kriminal berrerorlea» dela aurpegiratuko diote Valeri. Han hildakoak 11 izan ziren. Desagertuak 15. Baina Brumadinhon bezala, meatzaritzako lohi toxikoak Brasilgo beste ibai handi batera ere iritsi ziren, Doçe ibaira Gozoa, dena bere ibilbidean kutsatuz, bere uren mende zeuden 230 udalerri guztira. Itsasoratzen zen arte kutsatu zen, itsasertzeko itsas kilometroak eta itsas barnea. Bost urte igaro dira, eta kutsadurak bere horretan dirau. Ondorioak gainditzeko beste 95 urte beharko direla uste dute. Doçe ibaiaren luzerako kutsadura honen ondorioz, Samarkoko kaltetuak beste milioi batean estimatzen dira. Ironikoki, ibai hori zen jatorriz Valeri izena eman ziona Vale do Rio Doçe, pribatizazioaren ondoren laburtua.
Beraz, bost urtean Valeren krimenek bi milioi gehitu dizkiete herrialde osoan milioi bat batzen zuten urtegiek kaltetutakoei. Horietatik %70ek ez zuten kalte ordainik jaso. Milioi bat kaltetu horiek Brasilgo proiektu hidroelektriko guztiei dagozkie; izan ere, mota horretako azpiegitura gutxien dituen munduko herrialdeetako bat da, bere aberastasun hidrikoagatik. 256 mega-urtegi ditu eta beste milaka txiki; modu honetara ekoitzitako energiaren %80a suposatzen du. Hiru milioi kaltetu baino gehiago Euskal Herriko biztanleria.
Marianan, MAB sartu zen kaltetuen laguntzan eta aholkularitzan, berezko «urtegia» ez izan arren. Kaltetuek ez zuten laguntza publikorik jaso edo ez zuten beharrezko laguntza jaso. Brumadinhokoei berdina gertatu zitzaien, Bolsonaroren gobernu berriak ez baitzuen haren erantzukizuna onartu. Kasu honetan, MABek Marianan ikasia zuen, non Valek Samarco entitate independente bat sortu zuen, Renova, eta, beraz, ezkutatu eta bere erantzukizunak saihestu zituen. Hondamendi hartatik bost urtera. familia bakar batek ere ez du galdutako etxea berreraikita ikusi. Berdin Brumadinhon. Horregatik, MABek «A Vale destrói, o povo constrói» Valek suntsitu egiten du, herriak eraiki kanpaina abiatu zuen, familia baten etxea eraikitzeko ahalegin sinbolikoa, gobernuaren eskumenik eza salatzeko modu gisa.
Hau ere, martxan gehien oihukatutako leloa izan zen.
Oraingoan, Brumadinhon, MABk ikasia zuen ikasgaia, eta ez zion Valeri haren moduak erabiltzen utzi, eta zuzenki negoziatzera behartu zuen. Urtarrilean bertan egon ginenean, negoziazio taldeak baikortasunez egin zuen aurrera, kaltetuentzako justizia lortzeko. Baina, batez ere, lan asistentzial, logistiko eta legalaz gain, MABren lana koadroak sortzera bideratzen da, komunitateak antolatzera beren eskubideen alde eta mugimendu bat eraikitzera. Hondamenditik urte bakarrera, Brumadinhon lan honen emaitzak egiaztatu ahal izan genituen, erakundean integratutako eta konpainiari eta politikariei aurre egiteko erabat ahaldundutako bertako jende askorekin.
Zalantzarik gabe, martxako bost egunetan zehar, unerik zirraragarrienetako bat Valeren trenbideen okupazioa izan zen, Espirito Santuko porturantz doan inguruko burdin guztia ateratzen duen trenbidea, handik esportatzen baita. Azpiegitura hau ezinbestekoa da meatzaritza enpresarentzat, eta burdina ateratzeko eta, ondorioz, etekinak sartzeko; beraz, ekintza eraginkorra izan zen. Egun hartan euria ari zuen etengabe, baina inspiratzailea zen jendearen jarrera, batez ere gazteena. Gainera, euren kultura musikalarekin, gai izan baitzen hain baldintza txarretan ondo pasatzeko.
Eta bistan da, azken eguna, urteurrenaren eguna, urtarrilaren 25a izan zela hunkigarriena. Egun horretan hileta eta omenaldi ekitaldi bat antolatu zuten, non MAB erlijio pertsonaiekin batera eragile nagusia izan zen. Aurretik, gobernadoreak beste bat antolatu zuen, baina biktimak ez ziren bertaratu, iseka gisa ulertu baitzuten, urtebete eta gero eurei entzungor egitegatik. Omenaldian hunkigarria izan zen senide horiek guztiak ikustea, 272 hildako horien hedadura. Haien argazkiak elizako hormetan ikusi, eta 272 zenbat diren egiaztatzea. Kaltetuen min zuzena ere egiaztatu genuen, haien egoera pertsonala, drama azalduz, kasu batzuk izugarriak baitira. Omenaldian isiltasuna gorde zen biktimen alde. 272 kanpai hotsek hautsi zuten isiltasuna, gehiegizkoak bihurtzen. Eta hainbaten negarrek hautsita, halako oroitzapenetan oraindik hain berria den oinaze hura guztia igartzen zitzaien biktimena. Oraindik askorentzat sendatu gabe: 11 lagunek jarraitzen dute desagertuta, eta askoren zatiak baino ez zituzten aurkitu. Hamabi egun geroago gertatu zen Zaldibarko zabortegiaren istripua: bistan denez, ondorioen eta biktimen distantziak gordeta, paralelismoak asko dira.