Kopenhageko (Danimarka) Unibertsitatearekin ari da lanean tolosarra, eta Jordanian kokatutako historiaurreko Shubayqa aztarnategian egin dute aurkikuntza. Proceedings of the National Academy of Sciences aldizkarian eman dute ikerketaren berri.
Orain arte pentsatzen zen garia ereiten hasi eta ondoren etorri zela ogia.
Beti lotu izan dugu ogia neolitoko nekazariekin, zerealak ereiten zituztenekin. Ekialde Hurbileko ikerlari batzuk esan edo planteatu izan dute ogia lehenagokoa izan zitekeela, baina ez zegoen horretarako frogarik. Guk Jordaniako aztarnategian aurkitu dugunarekin ogia nekazaritza baino 4.000 urte lehenago elaboratzen zela frogatzen da.
Indusketak egiten aritu zaren lekuan, garai hartako etxe bat izango zenean, aztarna organiko asko topatu zenuten. Tartean ogiaren arrastoak.
Zortzi metroko luzera duen harrizko eraikin nagusi bat duen aztarnategia da. Metro bateko diametroa duen sutondo handi bat du erdian. Horren inguruan animalia hezurrak eta landare arrastoak topatu ditugu. Milaka. Oso garrantzitsua da eta zorte handia izan dugu, beste aztarnategietan ez delako horrelako kontserbazioa gertatzen. Zortea izan dugu landareak oso ondo kontserbatu direlako eta proportzio oso handian.
Zer da zehazki aurkitu duzuena?
Esaterako, elikagaien arrastoak. 600 arrasto baino gehiago, eta horietatik gure artikuluan 24 baino ez ditugu sartu. Ogiaren forma edo itxura dute. Oso txikiak dira zentimetro batetik hirura bitartekoak eta oso beltzak eta porotsuak dira.
Nola da posible milaka urtetan mantentzea?
Materia organikoa edo landareak, esaterako, egoera oso zehatzetan kontserbatzen dira. Europa mailan ari bagara lanean, normalean, ikaztuta agertuko zaizkigu. Adibidez, Egipton ari bagara guztiz lehortuta topatuko dituzu landareak. Alaskan ari bazara, aldiz, posible da izoztutako materia organikoa topatzea. Eta laku batean ari bazara ere posible da materia organikoa topatzea uraren azpian oxigenorik behar ez duelako. Gure kasuan, elikagai arrasto hauek ikaztuta azaldu dira. Txigorgailu batean geratzen diren belztutako hondar horien antzekoak dira.
Mikroskopioan ikusi zenuten zerealak zituztela oinarrian.
Bai. Bi gauza nagusi ikusten ditugu mikroskopioan. Alde batetik, landare aztarna oso txikiak ikusten ditugu, adibidez hazi baten geruzaren zati txikiak edo tuberkulu baten elementu anatomiko ezberdinak. Bestetik, elementuaren oinarria ikus daiteke. Kasu honetan, ikusi genuen oso porotsua zela; hori gertatzen da irina urarekin fermentatzean, gas edo burbuila txiki batzuk sortzen direlako. Eta, azken batean, horrek erakusten digu ogia egiten zela. Beste elikagai bat prestatzen ariko bagina, beste itxura bat izango luke.
Artikuluan ondorioztatzen duzue ogi lau bat egiten zutela, legamiarik gabea. Aurkitutako arrastoetatik jakin duzue hori?
Zereal desberdinak jaten zituztela ikusi dugu. Garia, garagarra eta oloa batetik, espezie basatiak ziren, etxekotu edo erein gabeak. Bestetik, beste landare bat ere aurkitu dugu, txufaren familiakoa. Lakuetan bizi den landarea da. Tuberkulu edo zain batzuk ditu, eta hori jangarria da. Zain horiek irina egiteko baliagarri direla badakigu egin diren hainbat ikerketei esker. Gainera, guk geuk ere egin dugu irina landare horrekin, Jordanian indusketa egiten ari ginela beste aztarnategi batean. Laku batera joan ginen landare horren bila, eta prozesu guztia egin genuen: landarea garbitu, zain guzti horiek atera, pisatu... eta irina egin genuen. Oso erraza da.
Zer helbururekin egin zenuten prozesu hori?
Informazio asko lortzen duzu garai hartan egiten zutena erreproduzituz. Gauza askotaz konturatzen zara. Arkeologia esperimentala deitzen zaio horri eta oso garrantzitsua da hori garatzea. Izan ere, kasu honetan, historiaurreko elikagaiei buruz ez dakigu ezer. Hala, garai hartan egiten zen modua erreproduzitzen saiatzen gara, eta asko ikasten da. Konturatu gara, esaterako, tuberkulu hauekin, irina eta ura uztartzean lortzen duzuna ezin dela ondo manipulatu. Ezin da masa bat egin, eta zerealen irina batu behar zaio masa trinko bat lortzeko.
Dirudienez ogia ez zen ohikoa euren elikaduran.
Guk ikusi duguna da garai hartan zerealak jaten zituztela, baina, ez dirudi eguneroko zerbait zirenik. Oso ehuneko txikian topatu ditugu, oso arrasto gutxi izan dira. 65.000 arrastotik zerealak 100 hazi izan dira. Oso arraroa da, beraz, pentsatzea zerealak eguneroko jaki zirela. Neolitoan, esaterako, topatu ahal diren arrastoen %90 izaten dira zerealak. Guk ondorioztatzen dugu zerealak ez zirela egunero jaten. Zergatik? Ez dakigu. Izan daiteke ez zeudelako inguruan eta aurkitzen zituztenean soilik jaten zituztela. Badira ikerlari batzuk esaten dutenak zerealak elikagai berezi moduan zituztela, eta horiek izan zirela nolabait landareen laborantza bultzatu zutenak. Ogia egiteko behar horrek bultzatu ahal izan zuela, alegia, landareen laborantza eta etxekotzea. Baina, hori urrun joatea da. Guk egin dugun aurkikuntzarekin ezin dugu hori esan, ez dugulako aztarna nahikorik horretarako. Aztarna gehiago ikertu behar ditugu eta frogatu hori horrela den edo ez esateko.
Espero gabeko aurkikuntza izan al da?
Lanean aritu garen aztarnategiak natufiarrenak dira. Beste zonalde guztietan landareak oso gaizki daude kontserbatuta eta oso arrasto gutxi egoten dira. Industen hasi ginen, eta sutondo horiek topatu genituen, eta 65.000 arrasto baino gehiago aurkitu genituen. Hainbeste arrasto topatuta, ni txoratzen nengoen.
Hori ikaragarria izango da zuentzat, ezta?
Bai. Sekulako informazioa eskuratu daiteke horrekin guztiarekin. Badirudi ezetz, baina zerealak eta, oro har, landareak elikagai moduan zituztela ikusteak informazio ugari ematen du garai hartako bizimoduaz. Arkeologook garrantzi handia ematen diegu azpiegiturei, eta eraikuntzak, etxolak eta horrelakoak industen ditugu, eta bai, oso garrantzitsua da hori, baina, landareak bigarren mailako bezala utzi ditugu, eta nire ustez ikaragarri ikasi dezakegu horiek ikertuz.
Kontua da arkeologian elikagaien arrastoak ez direla ikertu. Ez dago diziplinarik, ez dago ia horretan berezituta dagoen jenderik. Harrizko elementuetan edota gizaki eta animalien hezurretan berezitutakoak badaude, baina, elikagaietan ez, beraz, ez dago arlo horretako ikerketarik. Arazoa da elikagai arrastoak, orokorrean, alboratuak izan direla, eta horregatik beste aztarnategietan ere ez dira aurkitu. Baina, hor daude. Ni ziur nago aztarnategi gehienetan aurkitu ditzakegula. Esfortzu berezi bat egin behar da horiek errekonozitu eta ikertzeko.
Behin aztarna horiek topatuta, zein izaten da jarraitu beharreko prozedura?
Normalean, aztarnategia industen duzu eta lagin asko hartzen dituzu. Gure kasuan, aztarnategian prozesatu behar ditugu. Izan ere, lagin arkeobotanikoak, hau da, landareak lortzeko laginak lur artean aurkitzen ditugu. Lurra uretan sartzen dugu, eta ikaztuta dauden zatiak gainera igotzen dira, eta horrela jasotzen ditugu. Hori indusketan ari garenean egiten dugu. Behin ikaztutako landare guztiak jasota, laborategira joaten gara, eta bertan, mikroskopioak eta konparaketarako landareak eta landareen atlasak erabiliz egiten dugu ikerketa.
Topatutako milaka aztarna horiek aurkikuntza gehiago eman al dezakete?
Nik uste dut baietz. Oraindik 350 lagin baino gehiago ditut, eta horietatik hamalau baino ez ditut ikertu. Beraz, horiek guztiak ikertuta, auskalo zer aurkitu dezakegun. Aztarnategia ondo ikertzeko denbora asko behar da. Asko industen dugu, eta gero ahaztu egiten zaigu ikerkuntza prozesu handi bat datorrela horren atzetik. Ikerketa hauek aurrera eramatea urte askotako lana izaten da.
Zuen aurkikuntzak frogatu du duela 14.400 urte ogia elaboratzen zela. 'Proceding of the National Academy of Sciences' aldizkarian argitaratu duzue ikerketa eta oihartzun handia izan du.
Sekulakoa izan da. Oso aldizkari garrantzitsua da, eta ikerketaz interesaturik leku askotatik deitu digute. Ez genuen uste horrelako oihartzuna izango zuenik. Jendeari oso interesgarria iruditu zaio ikerketa, eta horrek asko animatzen zaitu lanean jarraitzeko. Ikerketa ez da mundu erraza eta ondo dago tarteka horrelako zerbait lortu eta aurrera jarraitzeko indarrak hartzea.
Zuretzat pertsonalki zer suposatu du aurkikuntza honek?
Poz eta lorpen handia. Elikagai arrastoak arkeologian alboratuak edo ahaztuak izan dira, eta gure aurkikuntzek duten garrantzia nabarmentzen du. Aztarna txiki hauek ikertzea oso garrantzitsua dela agerian geratzen da, eta nik uste dut beste aztarnategietan orain hasiko direla aztarna hauek bilatzen. Hori oso positiboa da. Hezur bat, silex zati bat edo zeramika arrasto batek izan dezakeen garrantzi berdina eman behar zaio landare arrasto bati, eta horretan egin dugun artikuluak asko lagunduko du.
Orain Iranen zaude lanean. Zer lan egiten ari zara bertan?
Neolito garaiko aztarnategi bat lantzen ari gara. 70 hamarkadan industu zen, eta ahuntzaren etxekotze zaharrenetarikoa du. Metodologia berri batekin itzuli gara, zehatz mehatz ikusteko etxekotze hori nola eta noiz gertatu zen. Indusketaren arrazoi nagusia hori den arren, artzain hauek landareekin zuten harremana ere ikertu nahi dut, alegia, nahiz eta artzainak izan ea landareak landatzen ote zituzten.
Danimarkan diru asko inbertitzen dela ikerketan kontatu zenigun duela hiru urte zurekin hitz egin genuenean, eta Euskal Herrian oso zaila dela gisa honetako ikerketa proiektuak aurrera ateratzea. Aldatu al da egoera geroztik?
Ez. Euskal Herriko unibertsitatean dagoen jendearekin hitz egiten dudanean oso ilun ikusten dute etorkizuna, bai ikasleek bai eta irakasleek ere. Pena handia ematen du, izan ere, balio handiko jende ugari dago jarraitzeko aukerarik ikusten ez duena. Nahiz eta doktoregoa izan beste gradu batzuk egin beharko dituzte lanerako, eta hori penagarria da. Dirua botatzen ari garela iruditzen zait. Esfortzu handia eta diru asko jartzen da doktorego tesietan, baina, geroari ez zaio begiratzen. Kanpora jotzeko, kanpoan trebatzeko, bidaiatzeko... bezalako gauza politak esaten dizkizute, baina, gero itzultzea ez da batere erraza izaten. Ikerketa munduan jendea oso erreta dago, eta gazteak oso gaizki ari dira pasatzen.
Zu momentuz Kopenhagen jarraitzeko asmoz?
Euskal Herrira bueltatzerik lortzen ez dudalako nago bertan. Ikerlariok proiektuak eskatzen jarraitu behar dugu lanean segitzeko, eta momentuz beste bi urte baditut Kopenhagen jarraitzeko. Hortik aurrera ez dakit zer gertatuko den. Sakrifizio asko egin behar diren bide luzea da hau, eta ahal dugun arte jarraituko dugu borrokatzen.
Argazkiak: Alexis Pantos
