Musikari lotuta zaude gazte-gaztetatik?
Musika ikasten zortzi urterekin hasi nintzen, solfeo klaseak jaso nituen Salustiano Balzaren eskutik eta hilabete batzuetan, Ignacio Mokoroarekin ere izan nintzen. Gero, musika eskolan hasi nintzen familiak bultzatuta; Alondegian zegoen orduan musika eskola eta Miguel Martinez de Lezearengana jo nuen txistua ikasteko asmoz. Hasiera batean, lekurik ez zegoela eta, ezezkoa jaso nuen. Handik denbora batera hasi nintzen.
Gogoan dut oraindik Martinez de Lezearekin izandako lehenengo eskola eguna. Solfeoa ba ote genekien galdetu, guk baietz erantzun, eta kantuan jarri gintuen. Ikaratuta geratu zen gurekin, ideia zipitzik ere ez genuela eta. Horren ondotik, urte luzez egon nintzen berarekin txistua ikasten.
Udaberri dantza taldean hasi zinen ondoren.
Bai, hamabost bat urte nituela Udaberrin hasi nintzen Xabier Zelaiarekin batera txistua jotzen. Taldean albokaria behar zela eta, alboka jotzen hastea zen nire asmoa, Joxe Ramon Garikano eta Xabier Zelaia aritzen baitziren dultzainarekin. Halako batean, ez dakit zein arrazoi tarteko, dultzaineroa behar zela eta, Zelaiak dultzaina zahar bat utzi eta instrumentuarekin saltseatzen hasi nintzen.
Tolosako Udal Txistulari Bandan ere aritu zinen ezta?
Saltsero xamarra izan naiz betidanik eta Miguel Martinez de Lezeak txistulari banda utzi zuenean oposizioak gainditu nituen, atabalarekin. Hala ere, hemezortzi bat urterekin dultzainara gehiago zentratzea erabaki nuen. Ondoren, soldaduskara joan nintzen eta txistulari bandak beste egitura bat hartu zuen: Iñaki Letamendia, Xabier Zelaia, Pello Ugarte eta Juan Joxe Agirre finkatu ziren, eta Jose Luis Aizpun eta biok ordezko gisara geratu ginen. Pixkanaka-pixkanaka utzi eta hor geratu zen kontu hori. Gaur egun, urtean behin besterik ez dut jotzen txistua.
Orduantxe hasi al zinen instrumentuekin saltseatzen?
Garai hartan, instrumentugileak ere ez zeuden. Pentsa, hamalau urte nituela danbolina behar nuela eta, Bergararaino joan nintzen, Bonifazio Laskurainen etxera, danbolin bat lortzera. Konponketak egiteko ere ez zegoen gaur egungo materialik.
Betidanik izan dut kuriositate handia instrumentuekiko. Instrumentuak askatu, jarri... azkenean autodidakta samarra izan naiz erreparazio kontuetan.
Aurrekoek zekitena jasotzeko beharra ere izango zenuten.
Garai hartako dultzainero zaharrek ez ziguten materialik pasatzen, ez partiturarik, ez instrumenturik, ez ezer. Hasi ginenean bokilla oso zaharrekin hasi ginen, pentsaezina da gaur egun haiekin jotzea!
Lizarrako Perez de Lazarraga anaiek aldatu zuten dultzainaren bokilla, Valentziako bokilla egile batek dultzainarenari fagotaren antzeko estruktura eman baitzion. Orduan hasi ziren dultzainarekin bi oktabetan jotzen, ordura arte nekez egiten baitzuten, eta horri jarraipena eman zioten Lakuntzatarrek. Beraiekin harremanetan jarri eta dultzaina pare bat erosi genizkien; Ostegun Gizen batean atera genituen kalera, aurretik probatu ere egin gabe.
Eta nola erabaki zenuen instrumentuak egiten hasi behar zenuela profesionalki?
Lau urte egin nituen lantegi batean lanean, baina ika-mika batzuk medio, kaleratu egin gintuzten. Arre edo so egin behar izan nuen, eta dultzaina nahiz txistu munduko perkusioari begira hemen inguruan ezer ez zegoela ikusirik, lokaltxo bat alokatu nuen aurrena. Gerora hasi nintzen gaur egungo tailerrean lanean.
Nola gogoratzen dituzu hasiera haiek?
Ordurik gabe lan egitea izan zen hura. Probak egin, materialak bilatu... ezjakintasuna ere banuen zenbait kontutan. Lagun eta ezagunen bitartez materialak lortu eta aukeratzen hasi nintzen. Esperimentazio garaiak izan ziren... ofizio desberdinetan zenbiltzanei entzunez eta probak eginez aritzen nintzen hasiera haietan.
Zure lana fintzen joan zara, beraz.
Musikarien beharrak zeintzuk diren jakin nahi izan dut beti, behar horiek zein diren entzun eta horiek asetzen saiatu naiz.
Instrumenturen bat egiteari utzi al diozu?
Ez diot utzi ezer egiteari baina gauzak asko aldatu dira, bai estetikoki eta baita formari begira ere. Instrumentuak hobetu eta aldatu egin dira hasi nintzenetik hona.
Zer da Joxe Manuel Agirre, dultzaineroa ala gaiteroa?
[Barrez] Eztabaida semantikoa da hori. Gipuzkoa aldean instrumentu hau jotzen dutenak dultzainero moduan ezagutu ditut nik. Azkoitian, tuberoak deitzen zieten dultzaineroei. Zenbait idatzietan esaten dute Nafarroan agertzen zela instrumentu hau gaita izenarekin. Nik ere badauzkat idatziak, XIX. mende amaierakoak eta XX. mende hasierakoak, Lizarran gaita eta dultzaina moduan izendatzen dutenak instrumentua, askoz gehiagotan dultzaina deituz gainera. Azkenean, instrumentuak bi izen dituela esaten dut nik: dultzaina eta gaita.
Zenbat dultzaina ekoizle zaudete Euskal Herrian?
Bizkaian bat eta Nafarroan hiru ezagutzen ditut nik. Euskal Herritik kanpo dultzainak egiten dituztenak ere badaude. Hasiera batean, merkatuan haustura egin zutenak Lakuntzatarrenak izan ziren. Izan ere, euskal kulturan oso itxiak izan gara eta askotan ez dugu kanpora begiratu ere egin. Txistua, alboka, dultzaina... hemengotzat hartu ditugu. Leihoak irekiz gero, txistuak mundu guztian aurkitu ditzakegu; hiru zuloko flauta bat besterik ez da. Alboka eta dultzainarekin ere berdina gertatzen da. Zerk diferentziatzen gaitu? Musikak.
Nik askotan esan izan dut euskarak zeresana baduela gure musikan. Musikalki ere, euskaldun garenok zenbait musika beste modu batera interpretatzen ditugu, fandango bat, esaterako. Nik hizkuntzaren musikalitateari garrantzia handia ematen diot. Askoz identifikatuagoa sentitzen naiz lapurtarrekin edo zuberotarrekin, Nafarroa ez euskaldun horretan jotzen duten dultzaineroekin baino. Gure hizkuntzak azentu desberdinak ditu eta musikan ere hori nabaritzen dela uste dut.
Gaur egungo ekoizleek instrumentuaren estandarizazioa lortu duzuela esango zenuke?
Bai eta ez. Azkenean, instrumentu guzti-guztiak inperfektuak dira. Estandarizazio bat bai lortu dela, batez ere beste instrumentu batzuekin batera jotzera egokitu behar izan dugulako. Materialaren aldetik ere lortu dugu erretxinaren bidez dultzainaren afinazioa egonkortzea. Kaltetan, instrumentuaren harmonikoak galdu ditugu material naturala ez erabiltzen ondorioz, baina hori nabaritzen dutenak gutxi izango dira dultzaina jotzaileaz aparte.
Noiz eman zenuten Euskal Herrian barrena jotzen hasteko saltoa?
Beste garai batzuk ziren haiek eta gu gazteak ginen. Garai hartan nonbaitera afaltzera joan eta instrumentua ateratzen genuen, edozein festatara joan eta dultzaina alboan izaten genuen. Orduan hasi ziren kuadrillak eta udalak deika Usurbil, Hernani eta inguruko festetan jotzeko.
Txapel gorriarekin jotakoa zara (oso ohikoa dultzaineroetan)?
Bai, gorbatarekin eta trajearekin ere jo izan dugu. Pixkanaka hori guztia aldatu egin dugu guk. Niri egia esan itsusia ere iruditzen zait. Gainera, txapel gorriak konnotazio politikoak ere bazituen; nire aita zenak ezin ninduen txapel gorria jantzita ikusi ere egin. Azkenean, kendu egin ditugu gauza horiek eta praktikotasunera joanda, Zuberoako zapi gorri dotore batzuk erabiltzen ditugu gaur egun.
Lehen presentzia gehiago zuen dultzainak kalean, festetan?
Bai. Hasiera haietan txarangarik ere ez zegoen. Hemen Tolosako Alcoyano mugitzen zen eta Incansables txaranga orduantxe hasi zen. Garai haietan, Incansableseko Zapa, Pipas, Canario eta konpainiarekin leku askotan topatzen ginen jotzen. Haiek sei-zortzi lagun ziren eta gu hiru, eta egia esan, gaur egun txarangek betetzen duten funtzioa guk betetzen genuen. Azkenean, herriko jaietan festa gazteek egin ohi dute eta gu gazteak ginen, eta gazteei nahi zuten hori ematen genien.
Pixkanaka-pixkanaka, funtzio hori galdu egin da ordea. Dultzaineroak ez gara moldatu gazteen behar horietara; hala ere, ez dut uste erraza denik jendeak dantzatzeko behar duen horretara moldatzea. Jendeari irratia piztu eta entzuten duen hori gustatzen zaio. Gure garaian ere hala zen.
Ez dut esango herrira sartu eta arkua egiten zigutenik orduan dultzaineroei, baina oso ondo tratatu bai. Diru aldetik orain baino dezente gehiago kobratzen zen; gaur egun ez gaituzte lehen bezala baloratzen, ezta gutxiagorik ere.
Erraldoien konpartsekin lotuta dago zuen jarduna gaur egun.
Bai. Erraldoiek funtzio bat eman diote dultzainari, bai, baina beste aldetik zurruntasun bat ere bada. Erraldoietan jotzen den musika guk zertxobait aldatu dugu, Tolosako inauterietako kantuak eta herriko elkarteen abestiak jotzen ditugulako, baina Iruñean eta Bilbon erabiltzen den errepertorioa, adibidez, duela 100 urte jotzen zena da. Orain hasi dira han ere zertxobait aldatzen, baina argi dago gauzak aldatu egin behar direla. Tradizioa aipatzen da, eta tradizioa eboluzioa da; pertsonek eta bizitzak eboluzionatu egiten dute.
Egia esan behar baldin bada, ohiturak asko aldatu dira. Garai batean, diana jotzera joan eta herri erdia atzetik izaten zen; orain, gaupasa egin duten pare bat eta kito. Leku jakin batzuetan bai, ohitura horiek jarraitzen dute.
1996an apustu handia egin zenuten Tolosako Dultzaineroen diskoa grabatuz. Nola oroitzen duzu esperientzia hura?
Elur-jauzi bat bezalakoa izan zen. Ideia batzuk genituen buruan eta bagenekien zer egin nahi genuen. Afari batzuk tarteko, Akelarre taldeko Markos Juaristirekin eta Pako Diazekin harremana bagenuen, eta gure ideia planteatu genien. Segituan esan zuten baietz eta egiari zor, haiekin lan egitea oso erraza izan zen. Haiekin entseatzera joan eta beste kultura bat ezagutu genuen: zazpi orduko entseguak egiten zituzten beren taldean! Gurekin elkartu eta ordu pare bateko bi entsegutan grabatzeko moduan ginen. Hori bai, guk gure aldetik asko landu genuen grabatu beharrekoa.
IZ eta Elkar diskoetxeei proiektua aurkeztu genien eta ezezkoa eman ziguten, beraientzat ez zela interesgarria esan ziguten. Azkenean, gure kontura beste grabazio estudio batean grabatu genuen, horrek dakarren gastu ekonomikoa gure gain hartuz. San Joanetarako diskoa kalean izatea nahi genuen eta azkenean, banatzaileak kale egin zuen. Horren ondorioz, guk hartu genuen lan hori egiteko ardura eta hilabetean, 2.000 ale saldu genituen.
Beste zenbait proiektutan ere kolaboratu duzue.
Gehienak kolaborazioa puntualak izan dira. Behin edo behin Oskorrirekin jo izan genuen, Irun, Donostia eta Tolosako bandekin jo izan dugu, Jarauta 69 txarangarekin ere bai... Gauza puntualak egin izan ditugu, bai.
Dultzaina ikasleak badaude. Horrek bermatzen al du instrumentuaren biziraupena?
Nire ustez gizarteak ez du horren beharrik, hori da nik jasotzen dudana. Orduan, eskaririk ez badago, gure mundua desagertu egiten da. Herri honen patua da hori nire ustez, eta ekonomia gordin-gordina da. Baserritarrekin gertatzen ari denarekin konparatzen dut egoera nik. Alde batetik, baratzerik onenetan etxeak daude eginda. Bestetik, kanpotik etortzen dena hobea dela uste dugu. Eta azkenik, bertakoa baloratu behar dugula esaten digute publizitate moduan, baina hori ez da irudi erreala.
Pelikuletako eta topikoetako indioen adibidea ere erabiltzen dut nik sarritan. Gu erabiltzen gaituzte data jakin bateko egitaraua betetzeko: luma eta traje eleganteak jantzi, kalean buelta bat eman, eta botila whiski eta lau zentimoren truke erreserbara mugitzen gaituzte berriz, ez mugitzeko esanez. Bertako komertzioarekin ere berdina gertatzen da: laudorioak botatzen dizkiegu baina azkenean, tamaina handiko saltokietara joatean gara. Azkenean, gizarteak ez badu demandarik egiten, akabo.
Musikariaren lana baloratzen dela uste duzu?
Balorazio justu bat behintzat ez zaio egiten musikariari. Jende askok ez du pentsatu ere egiten kalean maila txukun batekin jotzeko zenbat lan egin behar den. Eta gero, beste ordu pila bat egiten ditugu entseguetan, moldaketak prestatzen etab. Hori ekonomikoki baloratzeko ekonomialari batengana joanez gero, horren kostua ordainduko duenik ez da existitzen.
Bestalde, gaur egun, kultur dinamizatzaileen begietatik agertokia garrantzitsuagoa da kalea baino. Eta agertokiak handia izan behar du gainera, argi askorekin. Gu garenak gara, eta horretarako txikiak gara. Nire instrumentuak etxeko sukaldeetara sartzeko aukera eman dit niri eta hor sortzen diren harreman pertsonalek asko ematen dizute, eta asko baloratzen dut nik hori. Agertoki handietan hasi eta bukatu egiten da harremana; sukaldeetan ordea, eszena horietan dabiltzan musikariek agian lortzen ez duten beste gauza bat jasotzen dugu guk.
Kultur dinamizatzaileak aipatu dituzu, gizarte aldaketak ere bai. Asko aldatu al da administrazioaren eta musikarien arteko harremana?
Sistema ekonomizista batean gaude eta hemen dirua sortzen duen horrek balio du. Musikariak behe-beheko langileak gara eta azkenean, gu beste langile mota asko bezalakoak gara, baina ordaintzerako garaian administrazioak berak ere frenoa jartzen digu. Gu etxetik 08:00etan atera eta 23:00etan bueltatzen gara: kontratatu ezazu langile bat ordu horiek egiteko! Guk ez dugu edozein langileren kostuaren laurdena ere jasotzen ordu kopuru berean. Askoz errazagoa da administrazioarentzat edozein DJ jartzea, musika ikasleari kalean jotzeko gonbita egitea edo artista edo talde efektistagoa ekartzea.
Sarritan entzun dizugu Tolosa plaza ederra dela jotzeko orografiagatik.
Asko estimatzen da aldaparik ez izatea jotzerako garaian eta horretarako, Tolosa ezagutzen dudan herririk onena da, zoragarria. Alde zaharreko sonoritatea ere primerakoa du Tolosak.
Urte luzez ere egon zarete bertan jo gabe erraldoiak aurrean ez bazenituzten.
Urtetan egon gara Tolosan jo gabe, arduradunek ekonomiari begiratzen ziotelako kulturaren aurretik. Gu askoz estimatuagoak izan gara hemendik kanpo, bertan baino. Hala ere, gizartearen partetik ere badago defizit bat hor. Tolosako azoketan jotzeari utzi genionean, lehenengo aldian gutaz galdezka etorri zen norbait; bigarrenerako, ez zen inortxo ere gutaz gogoratzen.
Duela urte batzuk Mikel Pagadik herriko festetan tipikoak diren elementuen rankinga egin zuen 'Euskadi Irratia'-n. Bertan aipatu zuen ile eta bibote zuridun dultzaineroa. Arrastoa ere utzi duzun seinale.
Bizkar gainean urte asko ditudanaren seinale da hori! Egia da herri askotan 30 urtetik gora daramatzadala jotzen, eta beste batzuetan 40 baino gehiago ere bai. Dagoeneko ez ditugu hiruzpalau egun jarraian egiten herri berean, baina urtetan jotzen jarraitzen dugun herriek hor jarraitzen dute.
