Oholtza gainetik nahiz eserlekuetatik gozatzeko moduko arte adierazpena izateaz gain, antzerkia urtetan eta urtetan gutxietsitako hezkuntza-baliabidea dela uste du eta, bide horretan, bere filosofia klaseak interesgarriago bilakatzen laguntzen dio hobbyak. Zenbait hilabetez hobbya lanbide bilakatu, eta Jarrai antzerki taldea aztergai izan du, doktore tesi bat euskal antzerkigintzaren abangoardiatik eraikiz.
Nolatan egin zenuen bat antzerki munduarekin?
Egia esan, ez dut sekula jakin zergatik eman nahi izan nuen antzerkian izena, ez baitut familian edo inguruan erreferentziarik izan. Baina amari esan nion antzerkian hasi nahi nuela, eta Tolosako kultur etxeko tailerretan izena eman nuen, hamasei urterekin, lehenago ezin izan nuelako. Unibertsitatean, berriz, Filosofia ikasketak egin nituen, eta tailerrean jarraitzen nuen. Garai hartan, ordea, kanpoan ibili nintzen Erasmus bekari esker, eta aukera izan nuen antzerki irakasgai bat aukeratzeko. Irakaslea estatubatuarra zen, eta asko ikasi nuen berarekin; oso profesionala zen, eta txundituta geratu nintzen. Egonaldia amaitutakoan, banekien ikasten jarraitu nahi nuela, baina ez neukan oso argi zer ikasi nahi nuen; egia esan, antzerkia ez da sekula nire pasio itsua izan, baina beti izan dut hobby.
Eta hobbyaren hariari tira zenion.
Bai. Iruñeko antzerki eskolan lehen ikasturtea egin nuen. Interpretatzea oso gustuko dut, baina hango irakasle batek esaten zidan, egiteko baino egokiagoa nintzela, begiratu eta zuzentzeko. Horrela, zalantza eta gorabehera askoren ondoren, Madrilen antzerki master bat egiteko eskaera egin nuen, eta onartu ninduten. Masterra egin, Tolosara itzuli eta gaztetxoei tailerrak ematen hasi nintzen. Horrela sartu nintzen sakonago, antzerki munduan. Hobby bat izan da, baina, konturatu gabe, barru-barruraino sartu naiz.
Filosofia eta, ondoren, antzerkia. Ez dira ikasketa estandarrenak, zein izan zen zure ingurukoen erreakzioa?
Alde handia dago bien artean: bat ikasketa ofiziala da eta bestea ez, Madrilen eta Bartzelonan ez bada. Filosofia ikasteko babes osoa izan nuen, eta gogoan dut amari antzerkia ikasteko asmoa azaldu nionean ondo iruditu zitzaiola, baina Filosofia amaitu ondoren egitekotan. Dena den, beti izan dut babesa eta ez dut inolako zailtasunik izan. Gehiago izan da kalean jendeak esandakoa, ingurukoena baino.
Antzerkia eta filosofia, filosofia eta antzerkia. Zein lotura dute biek?
Filosofiak arlo guztiekin du lotura, ez da zalantzarik, eta antzerkiarekin ere bai; dramaturgiarekin eta teoriarekin gehienbat. Bai filosofiak, bai antzerkiak, garaian garaiko gizartearekin lotura ikaragarria dute, beraz, modu batera edo bestera, asko erlaziona daitezke. Horrez gain, irakasle naizenez geroztik, egin izan ditut antzerkiari lotutako ariketak klasean. Antzerkiak ikasleak erakartzen ditu, formatu teorikotik ateratzen dira, eta laguntza handia ematen die. Gainera, uste dut beren gaitasun batzuk erakusteko sekulako aukera izaten dela. Beraz, ahal den heinean, erabiltzen dut.
Sistemak hala dio: ikasketen ondoren, lana bilatu behar da. Antzerkiaz bizi al daiteke gaur egun?
Nik ez dut horren aldeko borrokarik egin izan, nire inguruko zenbaitek egin duten moduan. Esan bezala, uste dut ez dudala sekula argi izan zein den nire bokazio hori, beraz, hainbat egoera ezagutu izan ditut, gustuko izan ditut, eta horietako bat hartu eta besteak alde batean utzi ditut.
Egia da, filosofiak lan egiteko aukera eman didala, eta antzerki tailerrak ematen bost urte pasatu nituela, baina eskolaz kanpoko orduetan; batetik bestera aldea dago. Aukera emango balidate, ofizialki, antzerkia irakasteko, ez nuke ezetzik esango. Baina gaur egun ez daude maila berean, eta antzerkiaz bizitzea zaila da, irakasgai ofizial izaera hori ematen ez zaiolako. Eta, zer esanik ez, oholtzatik oholtzara ibili behar baldin baduzu, eta zure produktua saldu behar baldin baduzu,... Beste mundu bat da, zaila, eta sekulako meritua dute euskal antzerkian lan horretan saiatzen ari direnek. 
Euskal teatroaren abangoardia izan da zure tesiaren ardatz. Zer jorratu duzu?
Tesia Jarrai antzerki taldearen ingurukoa da, abangoardiako euskal teatroaren ikurraren ingurukoa; nik hala defendatu dut behintzat. Kontua da, Jarrairi buruz hizketan hasterako, kosta egin izan zaidala euskal antzerkiaren abangoardia zer den definitzea. Nondik dator euskal antzerkiaren abangoardia? Eta, hor, konturatu nintzen ez zegoela gaiaren inguruan idatzitako ezer, euskaraz. Orduan, horixe izan zen, hain justu, egin nuen lehenengo gauza: abangoardia zer zen eta zein abangoardia mota zeuden, euskaraz idaztea. Horren harira, euskal antzerkiaren historia nondik datorren ere kontuan hartu dut, gerra aurreko antzerkia eta erbeste garaia lehendik ere jorratu izan baititut. Jarrairen inguruko ikerketa aurretik eginda neukanaren segida bat izan da.
Zergatik Jarrairen mugarri hori?
Garai horiek guztiak ikertuta, konturatu nintzen Jarrai izan zela, lehenengoz, aurreko guztiarekin puskatu zuena. Bigarren Mundu Gerraren ondoren, abangoardiak lehenagotik baldin bazetozen ere, antzerkigintzan sekulako haustura gertatu zen, eta mundu mailan antzerkiak berrikuntza ikaragarriak izan zituen. Autore ospetsu asko ere garai hartakoak dira: Arthur Miller, Tennessee Williams, Henrik Ibsen,... Haustura hori nazioartean gertatu zen bezalaxe, Jarraik euskarara ekarri zuen, eta oholtza gainean jarri. Baina, esaten ari gara, 1960ko hamarkadan, Euskal Herrian zegoen egoera kontutan hartuta, Eugène Ionescoren obra bat hartu eta euskaratu zutela. Jarraiko hainbat kide elkarrizketatzeko aukera izan dut, eta behin baino gehiagotan errepikatu izan didate, Aiako elizpean Ionescoren absurdo bat interpretatu zutenekoa, ikusleek zer nolako aurpegiak jarri zituzten azpimarratuz. Ez zuten tutik ere ulertzen, noski, ordura arte euskal antzerkia abarkekin eta txapelarekin egiten zelako.
Bertsioekin hasi ziren, beraz.
Bai, baina hor borroka izan zuten: antzerkia euskaraz sortu behar zela argi zuten, baina sortzeko gaitasuna behar zela uste zuten eta, itzultzeari ekin zioten, geroago euskal antzerkia sortzeko. Gabriel Arestik, esaterako, obra bat idatzi zuen beraientzat, eta pertsonaiek pertsona errealen izenak dituzte; Xalbador Garmendiaren beste testu bat ere landu zuten. Euskaraz izanagatik, obra berritzaileak egin zituzten eta haustura ikaragarria izan zen.
Antzerkia ikusteko moduagatik?
Belaunaldi gazte bat zen, ziur aski gerra aurreko antzerkia ezagutu ez zuena, eta hor tirabira handia izan zen teatro zaharraren eta teatro berriaren artean. Teatro zaharra gerra aurrekoa zen, kostunbrista deiturikoa, eta bazen hori berreskuratu nahi zuen korronte bat. Jarraikoek, ordea, hori alde batera utzi nahi izan zuten.
Zerk mugituta, ordea?
Antzerkia euskaragatik egin zuten, ez antzerkirako pasiorik zutelako. Argi zeukaten euskaraz gauzak egin nahi zituztela, eta zera esan zuten: kalitatezko antzerkia euskaraz egin nahi dugu. Eta, zein zen kalitatea garai hartan? Kanpokoa. Eta kanpotik ekarri zuten, hasiera batean, sortzeko gaitasunik ez zutelako. Beraiek diote antzerkia aukeratu zutela, garai hartan publikoan hitz egiteko modu bakarrenetakoa zelako, bertsolaritzarekin batera. Aipatzekoa da, Jarrai izan zela Ez Dok Amairu, Gaur edo Argia taldeen aitzindari: Jarraiko kideak beste zenbait artistarekin elkartu ziren, eta talde horiek guztiak sortu. Baina Jarrai izan zen lehenengo pausoa eman zuena, gerra aurretik antzerkiak izugarrizko indarra zuelako, eta hortik tira nahi izan zutelako, zerbaitekin hasteko.
Gaur egun ba al da abangoardiarik euskal antzerkigintzan?
Bai. Nik uste dut abangoardia, egon, beti egongo dela. Baina nire galdera da, ea abangoardia horri izen berri bat jarri behar ote zaion, izan ere, abangoardiaz hitz egiten dugunean, 1960ko hamarkada datorkigu burura; atzera begirako ideia bat etortzen zaigu burura, malenkonia puntu bat akaso. Tesian ere aipatu dut hori, eta aldatu egingo nioke izena, egungo berrikuntza bultzatzen ari diren taldeez aritzeko. Dena den, gaur egungo euskal teatroak abangoardiaren ezaugarriak betetzen ditu, zeharo. Talde batzuk aipatzearren, Dejabu panpin laborategia, Metro koadroka sormen laborategia edo Artedrama datozkit gogora. Horiek guztiek kolektiboan lan egiten dute edo publikoarekiko harremana bultzatzen dute, adibidez, abangoardiak bezalaxe.
Aipatu duzu tesian jorratutakoaren aurreko garaiak ere landu izan dituzula, beste zenbait argitalpenetan. Zergatik aukeratu izan duzu euskal antzerkigintzaren historia, zure lanak garatzeko?
Madrilgo masterra amaitzeko ikerketa bat egin beharra neukan, eta argi nuen hemengo zerbait egin nahi nuela, aurretik egindako ezer ez zegoelako. Beti kontatzen dut, egiten baino denbora gehiago pasatu nuela, gaia aukeratzen. Horretarako, Tolosako artxibo probintzialean izan nintzen lehenik, eta lau hilabetean ez nuen ezer topatu euskal antzerkiari buruz. Ondoren, Tolosako udal artxiboa arakatu nuen, eta bertan Antonio Maria Labaienen datu, gutun eta dokumentu asko topatu nituen. Horrela ezagutu nuen Antzerti aldizkaria izandakoa, ordura arte sekula ez bainuen haren inguruan ezer entzun. Hari horri tiraka hasi, eta Koldo Mitxelena liburutegiko dokumentuetan hara eta hona ibili nintzen, azkenean gaia erabaki arte. Zalantza asko izan nuen, eta nire baitan esaten nuen: «Ez al dago euskal antzerkirik?». Noski badagoela, baina ez daukagu ideiarik ere euskal antzerkiaren historiaz, nahiz eta oso laburra izan: XIX. mendean hasitako kontua da, eta inork gutxik ezagutzen ditu izen nagusienak, ezta antzerkia egiten duen jendeak ere.
Aitortza forma ere badu, beraz, zureak.
Bai. Behin batez, Patri Urkizu ezagutu nuen, eta bera izan da tesiko zuzendarietako bat; bestea Madrilgo unibertsitateko irakasle bat izan da. Patrik asko ikertu izan du euskal antzerkia, eta bereak dira euskal antzerkiaren inguruan idatziriko liburuen %90; beste zenbait autore ere badira. Bera ezagutu nuenean, ikusi nuen bazegoela euskal antzerkirik eta, gerora, ikusi dut jende helduak oso barneratuta duela antzerkia egon zela. Tolosan, adibidez, 1945-1946 urteetatik aurrera, Lizardi antzerki taldea izan zen, eta nik ez nuen sekula talde horren inguruko ezer entzun, Tolosan sei-zazpi urtean antzerkian arituta ere. Jendearengana gerturatu eta galdetuta, ordea, «A, bai!» esaten dizute. Ez da transmisiorik izan, eta gure belaunaldiarentzat eta gazteagoentzat antzerkia oso gai arrotza bilakatu da, ez da batere ikertu.
Hori aldatuko da?
Esango nuke moda txiki bat sortu dela antzerkiaren inguruan, izan ere, Antzertiren inguruko ikerketa 2007an egin nuen, eta orduz geroztik ikaragarri aldatu da guztia. Orduan desertu batean egotearen antzeko zerbait zen, baina, gaur egun bada interesa duen jende gehiago, beste mugimendu bat dago. Ni ikaragarri poztuko nintzakete, testu eta teoria aldetik lanketa sakonagoa egingo balitz.
Transmisiorik ez, ikerketa falta... Antzerkiari eta, oro har, ahozkotasunari, beste zenbait kultur adierazpeni baino pisu gutxiago ematen zaio, eskolatik hasita?
Gizarte bakoitzak bere ohiturak ditu eta, adibidez, gerra aurretik, antzerkia eta kantua oso garrantzitsuak izan ziren bezala, gaur egun ez dira hainbeste. Gaur egun bertsolaritza maila gorenean dago; gerra ondorenean, aldiz, itzalita egon zen, eta antzerkia oso garai onean. Baina, kantagintza iritsi zen, eta haren ondotik bertsolaritzaren igoera. Moda kontuak izan daitezkeela uste dut, eta gizarteak berak eramango duela antzerkia leku batera edo bestera. Hala ere, funtzionatzen ez badu, horrek esan nahi du antzerkia egiten ari direnak zerbait gaizki egiten ari direla, berritu egin beharko litzatekeela.
Baina, bestalde, eskolako kontuaren harira, eta, gaur egun irakasle naizen aldetik, uste dut antzerkia eta ikuspuntu artistikotik begira daitezkeen beste jarduera asko ez dela baloratu izan denbora luzez, eskoletan. Gela batera sartze hutsarekin, konturatzen naiz gorputz espresioaren garrantzia zenbaterainokoa den. «Kaixo» esatearekin, nire gorputzarengatik, nire ahotsarengatik, nire ibileragatik eta nire janzkeragatik, sentsazio bat transmititzen dut. Eta, hori guztia, antzerkian ikasi egiten da, hau da: nik zer transmitituko nuke oholtza gainera guztiok biluzik irtengo bagina? Ez baita gauza bera ni ateratzea, edo 80 urteko agure bizar-zuri bat ateratzea, edo gorpuzkera handikoa edo txikikoa izatea.
Hain joeran dagoen coaching lanak egin ditzake antzerkiak, beraz.
Antzerkiak gauza horietan erakusten du, eta hori ez da ona antzerkia egiteko; hori ona da bizitzarako. Ahotsa eta gorputza kontrolatzen jakitea onuragarria da nire gorputzarentzat, osasunarentzat eta baita beste edozein gauza egiteko ere. Abiapuntu hori ikaragarria da. Antzerkian, beti, amaierako emaitza bakarrik ikusten dugu, baina aurretik dagoen lanketa hori haur guztiekin egin beharko litzateke eskolan, lanketa oso aberasgarriak egin baitaitezke. Taldean lan egitearena berreskuratzen ari gara, baina denbora luzez ezkutuan egon da, publiko aurrean hitz egitearena,... Oholtza baten gainean norbere kontzientzia hori izatea oso garrantzitsua dela uste dut, eta ez dela baloratzen.
Euskal antzerkiaz harago, bestelako antzerkigintzak ere kontsumituko dituzu, ezta?
Kanpoan ikasten ari nintzela, askoz ere gehiago. Baina, momentu honetan, lana eta beste hainbat kontu medio, denbora ateratzea zailagoa suertatzen zait. Gainera, ez da gauza bera Madrilen bizitzea edo Tolosan bizitzea. Beraz, aldizkariak irakurtzen ditut, han eta hemen erreferentzia batzuk entzuten ditut, eta internetek ere asko laguntzen du.
Egia esan, ez naiz talde zehatz batzuen jarraitzaile sutsua, baina Madrilen izan nuen irakasle bikain bat aipatuko nuke: Juan Mayorga. Max sariak behin baino gehiagotan irabazi izan ditu, eta nik sekulako oroitzapena dut. Hiru orduko klaseak izaten genituen harekin, astean behin, eta eseri eta hari begira egoten nintzen, txundituta. Uste dut norbaitekin platonikoki maitemintzen zarela esaten denean, niri harekin gertatu zitzaidana gertatzen dela. Harrigarria da zenbat dakien, eta asko ikasi nuen antzerkigintzari buruz.
Tesia idatzi eta defendatu ondoren, nota onarekin gainditu duzu. Horrek ate berriak irekitzeko balioko dizu?
Ez daukat ideiarik. Tesia egiterakoan, nire helburua ez da izan bizitzan beste zerbait lortzea. Baina nire buruarekin pozik geratu naiz, batetik, Madrilen, asko borrokatu eta gero, tesia bi hizkuntzatan idatzi eta defendatzeko aukera izan dudalako. Euskaraz bakarrik egin nahi nuen, baina ez didate utzi, gaiagatik eta beste zenbait konturengatik. Bestetik, egindako lanarekin ere pozik nago, noski. Eta, aurrera begira, auskalo. Filosofia ikasi nuen garaian ez nuen inongo intentziorik filosofia irakasle izateko, eta hamar urtera hasi nintzen horretan; beraz, egunen batean tesi honek ere balioko dit zerbaiterako, ziur.
Azkenaldian zuzendari lanetan zabiltza, baina, inoiz pentsatu al duzu istorio bat kontatu eta antzerki-obra bat idaztea?
Bai, pentsatu bai [barreak]. Haurrekin lan egin izan dudanean, zenbait antzerkitxo erdi-moldatu, asmatu, beraiekin landu eta gero paperean idatzi izan ditut. Eta, helduentzat ere, hasitakoak baditut, baina bukatutakorik ez. Idaztea oso gustuko dut, eta beti esaten dut: «Egunen batean, agian». Baina jarri egin behar da, eta nik, proiektu bati ekiten diodanean, horretan buru-belarri aritzen naiz. Ez dakit bost gauza batera egiten, eta zentratzea nahiago izaten dut, tesiarekin egin dudan moduan. Goizean sei edo zortzi ordu lanean aritu, arratsaldean antzerki taldearekin zerbait egin eta gero gauean idazten hasteak edo goizeko bostetan idaztera jaikitzeak sekulako inbidia sortzen dit, baina ez daukat gaitasunik. Zerbait sortzeko barrua aske izan behar dut, buruan bestelako kontuak baldin baditut asko kostatzen baitzait sortzea. Eta esango nuke ez naizela bakarra, gainera: antzerkian talde asko biltzen da hilabetez, gau eta egun, sorkuntzarako, adibidez. Uste dut askoz ere fruitu gehiago ateratzen zaiola lanari, burua horretara daukazunean.
«BEREN ESPAZIOETAN SARTUZ ETA BEREN GUSTUETARA GERTURATUZ ERAKARRI BEHAR DIRA GAZTEAK ANTZERKIRA»
Katiuska antzerki taldearen sortzaile zara. Non hasi zen zuen bidea?
Taldeko zenbait kide Laskorain ikastolatik ezagutzen nituen, lehenago ere haiekin lanen bat egina bainintzen. Horrela, behin trago bat hartzen ari ginela, taldetxo bat elkartu eta antzerki tailer bat sortu behar genuela bururatu zitzaigun; horrela hasi ginen. Taldean hasteko konpromisoa hartu zuten gehienek ez zuten lehenago antzerkirik egin, beraz, tailertxo bat egin genuen lehen ikasturtean: jolasak, inprobisazioa,... Gero, lehenengo emanaldia egin genuen, eta tailerrarekin jarraitu genuen, baina gorputz adierazpenera bideratuta. Ikasturte hartan, beraz, Museoa obra egin genuen, Aranburu jauregian. Zartapa! obrarako, berriz, entseguak obra hori prestatzeko egin izan ditugu, eta ez dugu aparteko tailerrik egin izan.
Zuretzat zerk du garrantzia talde bat zuzentzerakoan?
Egunero zerbait ikasten dut horrekin, eta esango nuke psikologiarekin oso lotua dagoela, pertsona bakoitzari beretik nola atera asmatze hori landu eta ikasi egin behar baita. Gakoa honakoa da: norbere burua pertsonaia horrek duen egoeran jartzea, eta pertsonaia hori sortzea, baina hainbat modutara. Izan ere, aktore bakoitzari modu batek funtzionatzen dio, eta, akaso, hori topatzea da zailena. Egia da hasi ginenean baino hobeto ezagutzen dugula orain elkar, eta jada badakit bakoitzak nondik jo dezakeen errazago.
Era berean, zuzendaritzak talde osoa antolatzea ere badakar. Hasieran kasu egiten zidaten, baina, orain, konfiantzagatik, gehiago kostatzen da [barreak]. Baina egia da oso harreman ona dugula, eta horrek asko laguntzen duela antzerki batean: badakizu pertsona batek noiz behar duen gehiago, noiz dagoen goibel, noiz beldurtuta,... Horrekin ere asko jokatzen dugu.
Jende gaztea elkartzen zarete Katiuskan. Oro har, zaila al da gazteak antzerkira hurbiltzea?
Ez dakit. Uste dut, askotan, ekonomia kontua izaten dela; gazte askori antzerkia doan eskainiko bagenio, harrera beroa izango luke. Baina ezin dira 14 urteko ikasleak Lope de Vegaren obra bat ikustera eraman, eta irakasle guztiak «zein obra ona izan den» esaten entzun; gertatu zaidalako diot. Niretzat hori ez da gazteak erakartzeko modua eta, argi dago, gizartea aurrera baldin badoa, esparru guztiek egin behar dutela aurrera. Beraz, beren espazioetan sartuz eta beren gustuetara gerturatuz erakarri behar dira gazteak antzerkira. Hori bai, magiarik ez dago, eta ez da erraza; bestela, egingo litzateke. Askotan gazteei ere tira egin behar izaten zaie, asmatu egin behar da beren esparruetara sartzen; baina karamelua muturraren aurrean jartzen zaienean, uste dut ia beti funtzionatzen duela.
Izango da zinema antzerkiaren garapena dela pentsatzen duenik eta, beraz, ikus-entzunezko superprodukzioekin lehiatzea zaila dela uste duenik. Zer esango zenieke?
Antzerkia historia osoan barrena existitu izan da, eta oraindik ere jarraitzen du; hori zerbaitengatik izango da. Gainera, niretzat, zuzenekoak daukan magia ez dauka beste ezerk; hori bertsotan edo zuzenean egiten den edozer gauzatan sumatzen da.
Egia esan, oso-oso gustuko dut zinemara joatea, baina niretzat ezin dira alderatu; liburu bikain bat irakurri eta antzerkia baino hobea edo okerragoa dela esatea bezalakoa da hori. Baina, gaur egun zinemak jendea erakartzeko indar handiagoa izan dezakeela? Bai.
Bat edo beste ikustera ere, beste asmo batekin joaten da bat, ezta?
Nik baietz uste dut, batari eta besteari gauza desberdinak eskatzen zaizkiola. Nik bai, behinik behin.