Hamar egun dira ETAk jakinarazi zuela bere burua desegiteko asmoa. Hamar egun «ziklo amaieratik»; 60 urteren ostean, ETArik gabeko aro berritik. Joan da ETA, baina geratu dira haren lorratzak: 800dik gora biktima, 284 euskal preso, 20-25 deportatu; eraiki beharreko elkarbizitza, gertatutakoari buruzko kontakizuna, ETAren aitzakiarik gabeko eztabaida politikoa.
Atzera begiratu eta etorkizunaz hausnartzeko, hiru lagun elkartu ditu BERRIA-k: Garbiñe Biurrun magistratu eta Euskal Autonomia Erkidegoko Auzitegi Nagusiko Gizarte Arloko presidentea, Agus Hernan Foro Sozialeko koordinatzailea eta Maixabel Lasa Jaurlaritzako Biktimen Arretarako zuzendari ohi eta ETAk hildako Juan Mari Jauregiren alarguna. Gatazkari eta ondorioei begiratzeko hiru prisma, Tolosako Triangelu plazan (Gipuzkoa) solasean.
ERABAKI BATEN GARRANTZIA
Orain, zer?
GARBIÑE BIURRUN: Gauzak ez dira bat-batean aldatuko, edo esan daiteke gauzak aldatzen hasiak zirela, segur aski 2011tik aurrera. Gizartean badaude saioak, jendea mugitzen ari da, esperientziak daude, esperientzia ofizialetatik kanpo jendea era ezberdinean bizi da. Alde horretatik, aldaketa handirik ez dut ikusten. Ez dut ilusio berezirik sumatzen.
2011ko urriaren 20a izan zen E eguna?
G. B.: Bai. Kontuan hartu behar da gizartearen parte handi bat ez dela inplikatuta egon, eroso bizi izan dela urterik txarrenetan ere. Jende askok ez zuen antzematen; gauza ikaragarriak gertatzen zirela bai, baina bestela, euren bizitzak nahiko arruntak ziren. Beraz, horrek eragiten du gauzak gehiegi ez aldatzea; jende askorentzat, batere ez.
MAIXABEL LASA: Hemendik aurrerakoa ez da askoz gehiago aldatuko. Inportanteena 2011koa izan zen; orduan bizkartzainarekin nengoen, eta hura izan zen aldaketa. Bizikidetza ez da erabat ezberdina izango. Elkarbizitza ez da kalean egunero besarkatzen aritzea, baizik eta desberdinarekiko errespetuz bizitzeko aukera izatea. Badaude esperientziak: Jaurlaritzan, egin genituen hiru esperientzia: biktimen presentzia eskoletan, Glencree eta biktimen eta etakideen arteko topaketak. Glencreekoa orain herri askotan egiten ari diren foroen hazia izan zen. Presoekin topaketak ere oso inportanteak dira niretzat, baina pena izan zen aldaketa bat egon zela gobernuan, PPk ez duelako ezer jakin nahi kontu honekin, eta hori bertan behera geratu zen.
AGUS HERNAN: Mugarri nagusia 2011ko urriaren 17-20 artekoa izan zen, baina maiatzaren 3koa egin beharreko sekuentzia bat izan zen. Armagabetzearen kasuan ikusi genuen: askoz okerrago geunden armagabetzea gauzatu baino lehen; armak hortik zehar galduak, aukera zegoen norbaitek armak hartzeko edo merkatu beltzean jartzeko. Aurrerapauso bat izan zen. Honek ez du gizartea aldatuko, ez dakit bizikidetzan nola eragingo duen ETAren amaieran egunero daudelako iniziatibak, baina sekuentzia horren amaiera beharrezkoa zen gizartearentzat. Eztabaidatu daiteke egindako moduaz. Niri egokitu zait horren bultzatzaileetariko bat izatea, eta oso kontent gaude; gure eskema zen ETA amaitzea modu ordenatu batean, behin betiko eta nazioarteak egiaztatuta. Eta lortu da. Horrelako lasaitasun bat beharrezkoa zen, eta beraz, aurrerapauso bat da. Eszenatoki berri batean gaude. Orain, gauzak pausatzen utzi behar ditugu, konturatzeko zer ondorio ekarriko dituen.
G. B.: Ados, Agusekin: pauso hau eman behar zen, 2011ko erabakiaren eta armagabetzearen ondoren, ofizialki itxi behar zen. Politikoki, ikusiko dugu: esaterako, indarkeriak, borroka armatuak edo dena delakoak balio izan du hainbat ekimen politiko oztopatzeko, eta hemendik aurrera ez da horrelakorik egongo. Hasi gara entzuten ETAren proiektu politikoa deslegitimatu behar dela; ETAk bazuen proiektu politiko bat, baina ez zen ETArena bakarrik, beste eragile politiko eta sozial batzuena ere bada, eta horiek beste bitarteko batzuen bidez lortu nahi dute proiektu hori. Hori ere betekizun bat izango da.
Azkar igaro gara ETAren amaieratik beste gai batzuetara? Etapa hori gaindituta zegoen jada?
A. H.: Hiru asteotan izugarrizko desoreka sentitu dut komunikabideek egiten zuten pressing-arekin: filtrazioak, espekulazioak... norbaitek tesi bat egin beharko luke komunikabideek asteotan izandako funtzioaz eta ondorioez. Gizarteak patxada handiarekin bizi izan du ETA desegitea, jakinik beharrezkoa zela baina ez zuela aldaketarik ekarriko.
M. L.: Aspertuta geunden kontu honekin.
G. B.: Amortizatuta zegoen.
M. L.: Nik ez ditut faltan botako. 2011tik hainbeste denbora...
A. H.: Jonathan Cohen Conciliation Resources erakundeko zuzendariak zioen: «Ez da hainbeste denbora». Hark hori zioen beste prozesu batzuekin alderatuta; Irlandan hamar urte eman zituzten gu gauden egoerara iristeko. IRAk ez zituen armak eman, eta ez zen desagertu, baina, de facto, gertatu zen. Gauza batekin geratu behar gara: denon artean itxi dugu ziklo edo sekuentzia bat. Gizartea konplexua da, aberatsa, eta oso sentsazio ezberdinak daude, baina sentsazio orokorra ona da.
M. L.: Agus, zer diozu azken egunetako pintaketez [ETAri eskerrak emanez]? Eta Andoaingoaz [Inaxio Otaño eta Iñaki Igerategi preso ohiei eginiko ongietorria]?
G. B.: Ikaragarria iruditu zait.
M. L.: ETAren agiria [oinazearen aitorpenari buruz apirilaren 23an argitaratua] kartzelan daudenei zuzendua izan da. Preso batzuk, heroi izateari utzi, eta traidore bihurtu dira, eta, orain, ETAk eskatzen die gauza bera egiteko. Uste dut ETAk hanka sartu duela erabat. Esan du sufrimendu guztiak aitortzen dituela, baina barkamena eskatzean... gatazkarekin harremanik ez zutenen familiakoei. Justifikatu egiten dute egindakoa, eta hain zaila al da esatea: «Egin genuena gaizki dago? Hiltzea gaizki dago, beti»? Agiriak dioenaren eta ekintzen artean kontraesana dago. Inportanteak dira gauza horiek.
MEMORIA ETA
KONTAKIZUNA(K)
A. H.: Hor sartzen gara batzuk errelatoaren bataila esaten dioten horretan. Nola lor dezakegu herri honetan memoria bateratzaile bat eraikitzea, guztiok egoteko nahikoa aseta, guztiok identifikatuak sentitzeko? Izugarrizko erronka da. Oraindik badaude lubakietako posizioak, zuk aipatutakoak dira batzuk. Ados nago lehenik bizikidetzaren inguruan urratsak egin behar direla, preso eta iheslarien inguruan pauso garrantzitsuak eman behar direla, eta, bi elementu horiek bideratzen badira, memoriari eta errelatoari buruzko eztabaida errazagoa izango da. Oraindik oso pil-pilean daude zenbait elementu, eta astero sartzen dira gai berriak eztabaidan. Pintaketei buruz, nire irudipena da azken pintaketak izango direla. Astero dago eztabaida elikatzen duen elementu berriren bat, baina legitimoa da eztabaida. Etorkizunari begira, oinarrizkoa da bizikidetza demokratiko bat eraikitzea, bi elementutan oinarrituta: bakearen kulturan eta giza eskubide guztien errespetuan. Oso zaila izango da atzera begira ados jartzea; errazagoa izango da aurrera begirakoa lortzea, jakinik konplexua dela.
M. L.: Giza eskubideen defentsa hori guk betidanik egin dugu.
A. H.: Baina horren inguruan ez da egon adostasunik.
M. L.: Hiltzea da eskubiderik inportanteena urratzea. Ni oso konforme eta gustura nago orain bizi dugun egoerarekin, 2011tik batik bat, baina gauza horiek denak esan egin behar dira, jendeak jakin egin behar ditu, batez ere berriro ez gertatzeko. Gertatutakoak erakutsi behar digu ezin garela gauza berean erori.
G. B.: Murgilduta geundenean horrelako egoera gogorrean, gehien nahi genuena zen bizkartzainak uztea, egoera aldatzea eta beste inori ez gertatzea gertatutakoa. Amestutako etorkizunean gaude jada. Baina atzean geratu dena ere kudeatu behar da, eta kontatu. Hori zaila da, ez delako inoiz egin. Frankismoa ez da ondo kudeatu; gaizki itxi zen. ETApm-rekin gauza bera egin zen: jarraitu zen frankismoaren eta trantsizioaren eredua: utzi, isildu eta ahaztu. Lehen aldia da armak entregatzen direla. Oso sinbolikoa da hori, eta inoiz ez da gertatu. Eta [ETAren] agirian, nahiz eta oso era baldarrean barkamena eskatu, lehenbiziko aldia da horrelako zerbait egiten dela. Iragana kudeatu beharko da, eta ez dakigu nola. Argi dago ezin direla errepikatu aurreko ereduak: ezin da ahaztu, eta ezin da itxi ezer gertatu izan ez balitz bezala. Gertatu da, eta hori da erronketariko bat. Badugu abantaila bat: gizarte honen gehiengo oso zabalak nahi du aurrera egin.
M. L.: Egoera honetan ez gara sekula egon. Aurrera begiratzeko garai batean gaude, baina mahai gainean jarri behar dira elementu guztiak. Errelato horretan ez da bertsio bakar bat egongo; zaila izango da, eta mantso egin beharko da.
A. H.: Aurrerapauso nabarmenak eman dira. Duela hiru urte, lehen eta bigarren mailako biktimei buruzko eztabaidan geunden. Orain, elkartzen garen alderdi politiko eta sindikatuekin, puntu komun bat dago: biktima guztiek dute egia, justizia eta erreparazioa jasotzeko eskubidea. Ez gara konturatzen zer pauso ematen ari garen. Argazki finkoan bizi gara, baina balantze bat egiten badugu, esaterako, biktimen erreparazioaren arloan, eta ikusten badugu zenbat ekitaldi egiten diren herriz herri, sektoreka, Jaurlaritzak, Nafarroako Gobernuak... aktore guztien artean izugarrizko urratsa egin da. Beheko kanpalekua da hori, oinarrizkoa, beste urrats batzuk egiteko. Zentzu horretan, gure konpromisoa da erreparazio eta egia dinamikak areagotzea, marko lokaletan. Oinarrizkoa da Jaurlaritzak egiten duena, baina oso garrantzitsua da herri mailan egiten dena, bizikidetza hor eraikitzen baita.
M. L.: Jaurlaritzatik egin genuen lanetako bat izan zen hilketak egon ziren udal guztietara joan, alkatearekin egon, eta esatea gure asmoa zela zerbait fisikoa egotea tokiren batean, biktima horiek gogoratzeko. Urteetan egin genuen hori, eta ez zen sigla kontu bat izan, jarrera pertsonala baizik.
Jarraitu hemen irakurtzen.