«Irudia eta hitza; eta biak lotuta», horrela definitu du hitz gutxitan lan ibilbidea Garbiñe Ubeda Goikoetxeak (Ibarra, 1967). Gaur egun kazetaria da Berria-ko Kultura sailean, eta lehen pausoak Argia-n eman zituen, azalen diseinatzaile bezala. Hainbatetan idatzi ditu iritzi artikuluak hedabide baterako zein besterako; euskaraz beti, idatziz beti. Euskaldunon Egunkaria sortu zutenean, Argia-ko zuzendari; eta 2018tik 2022ra, Euskal Idazleen Elkarteko lehendakari. Hainbat liburu argitaratu ditu eta, berriena, Martxelo Otamendi kazetariari buruz: Handira jotzeko kazetaritza. Elkarrizketa proposatu eta irri batek egin dio ihes: «Ibilbidea? Leaburuko errepidearen parekoa».
'Handira jotzeko kazetaritza' izena du liburuak. Zer topatuko du irakurleak?
Zer topatuko duten? Bada, Martxelo, bete-betean. Hor kontatzen du bere lan-ibilbidea: hasi zenetik euskaltegian, erretreta hartu duen arte. Batez ere komunikabideetako ibilbidean zentratu gara: Berria-n eta Egunkaria-n izandako jardunean, eta baita telebistakoan ere.
Horrekin batera topatuko du pertsona horren izaera; nolakoa den tipoa. Eta horretara dator titulua ere: berak beti handira jo duelako; eta zentzu onean diot e. Aipatzen du Egunkaria sortu zenean-eta, bera iritsi zenean, nahikoa lan zegoela egunkari bat aurrera ateratzen; eta bera ez zela konformatzen horrekin. Kikiltze horrekin ez zegoela gustura, eta hor zegoen jendeak ez zuela zertan gutxiago sentitu, euskaraz ari zelako bakarrik. Izan behar zutela gainerakoak bezalakoa, beste edozein hedabide bezalakoa. Beti handira.
Ondo ulertzeko garaia bizitu behar da, seguru aski. Garai hartakoa biziraupen hutsa zen, eta berak eraman zuen koska bat gorago.
Kazetari bat beste kazetari bat elkarrizketatzen. Nolakoa izan da?
[Barrez] Erraza izan da, egia da Martxelok asko hitz egiten duela, baina… Erraza izan da bere bizitza osatzera joan garelako; ez dizkiogu galdera gaiztoak egin. Helburua bere kontakizuna egitea zen: bere barnetik bere bizitza kontatzea. Eta nik pixka bat lagundu diot, besterik ez.
Hortaz, biografia bat dela esan liteke?
Bai, halaxe da. Baina ez dago galdera pertsonalik edo… Lan ibilbideari buruzkoa da erabat.
Kazetariek ez omen dute inoiz protagonista izan behar.
Martxelo beti izan da protagonista [barrez]; eta eskerrak, ezta? Eskerrak hala sentitu dituen gauzak. Esan behar da, hala ere, ez bera eta ez ni, ez garela kazetaritza ikasitakoak. Bera agian ni baino gehiago sentituko da kazetari, ni ez naiz inoiz kazetari sentitu. Nire helburua euskaraz idaztea zen, eta zentzu horretan baditut nire hutsuneak.
Niretzat ez da izan kazetari karguan harengana jotzea eta elkarrizketa egitea. Gehiago sentitu dut neure burua euskaltzale bezala; edo lankide bezala.
Liburuak badu publiko zehatzik?
Esango nuke baietz. Martxelo oso ezaguna da; batez ere Egunkaria-ren desgraziaz geroztik. Publiko handi bat dago hor: euskal prentsa maitatu eta nahi izan duena. Torturaren aurka ere egin du bide bat, eta Katalunian ere badu ibilbidea. Oraindik ez daukagu katalanez, baina hori ere izango da [erdi barrez]. Bera ezagututa eta han dituen kontaktu guztiekin…
Adin batetik aurrerako edonorentzat da; bere historiaren bidez gure historia ere kontatzen delako. Euskaltzaleen historia, nahi bada; ez bakarrik periodiko bat egitera joan zirenena, behintzat. Euskaraz bizi nahi izan zutenena ere bada. Publiko hori hor dago. Baina sustapenekoak hobeto hitz egingo dizu horretaz [barrez].
Ez omen zara inoiz kazetari sentitu. Zerk bultzatuta hasi zinen?
Ni Argia-ra iritsi nintzen oso gaztea nintzela, idaztea gustatzen zitzaidalako; gainera, diseinuan ere banenbilen. Joxemi Zumalabe zebilen garai hartan, eta hark mila saltsa zituen eta laguntzaile bat behar zuen. Argia-ko azalak eginez hasi nintzen.
Nire ametsa ez zen kazetari izatea, nire ametsa zen euskaldun bezala izatea besteek dituzten gauza berak. Eta nik, besteak beste, nahi nuen aldizkari bat eduki, periodiko bat eduki. Gero ez nik bertan lan egiteko e [barrez]. Baina konturatzerako horretan ari ginen denak, egunkari bat atera nahian; eta hori zen momentu horretan sentitzen genuena behar genuela.
Egunkari bat, zeinak munduaz euskaraz hitz egingo zigun, gure ikuspegitik. Hori zen gure ametsa. Garai hartan ofizioak ez zeuden horren zehaztuta; denok denetik egiten genuen askotan.
Hemen ikusten ditut kazetari onak eta pentsatzen dut: «Ni horrelakoa ez naiz». Eta kikiltzen naiz batzuetan. Sen hori: zerbait gertatu eta korrika joatearena zer izan den jakitera. Nik hori ez daukat.
Baina, kazetaritza munduan egia da asko gustatu zaidala kultur mundua; eta hor oso eroso zait kazetari izatea. Batzen dituelako, nolabait esanda, bi gauza oso gustuko ditudanak: idaztea eta kultur mundua.
Euskal hedabide batean baino gehiagotan aritu zara.
Prentsara oso lotuta egon naiz, baina ez kazetari bezala, zutabegile bezala baizik; hori gehiago sentitzen dut nire eremua. Errazagoa egin zait beti. Batzuetan egin ahal izan dudalako kazetaritzaren eta literaturaren arteko nahasketa bat; beste istorio bat zen hori, libreagoa. Arau zorrotz horietara asko gerturatu gabe. Lehen pertsonan idatz dezakezu... Eta iritzia emateko ez dut behin ere arazorik izan.
Kazetari-kazetari azken bi urte hauek daramatzat; Berria-n Kultura sailean. Eta hemen, normala den bezala, homogeneotasun bat bilatu behar da, lerro batera bateratu behar duzu eta arauak daude. Bada, horiek azken boladan bete ditut; bestela, ez dut uste.
Gogoan duzu uneren bat, zeinak bereziki eragin dizun?
Asko ditut. Bat izan zen —garrantzitsuenetako ziur aski— sekulako ahalegina egin ondoren Egunkaria sortu, eta nik erabaki nuela Argia-n geratzea. Berez Egunkaria-rako plana zegoen —ez bakarkakoa, plana guztion artean egiten genuen—, eta nire egitekoa zen diseinu taldea martxan jartzea, baina ez nuen hartarako gogorik. Batez ere ikusten nuelako Argia hilzorian geratuko zela, norbaitek geratu behar zuela; eta horrelaxe geratu ginen lau lagun. Eta hura sekulakoa izan zen; oso gogorra. Dena guk egin behar genuen. 24 bat urte izango nituen, eta zuzendari jarri behar izan nuen.
Etengabe errietak egiten zizkigun jendeak: «Hau gaizki egin duzue, bestea ere bai...». Ez ginen ezertara iristen. Baina, hura ere atera zen. Eta helburua hori zen: egunkari bat sortu izanagatik, bestea hiltzen ez uztea.
Gero, jakina, Egunkaria itxi zutenean guztiok min handia hartu genuen; oso handia.
'Argia'-ko zuzendari ez ezik, Euskal Idazleen Elkarteko lehendakari ere izendatu zintuzten. Zer eman zizun esperientzia horrek?
Uf. Esperientzia handia eman zidan gauzak kudeatzeko. Gero ulertu behar da elkarte bat dela, eta elkarte guztiak bezala doan egitekoa dela, militantziaz. Eta latza izan zen. Zuzendaritza batzorde bat jarri genuen, baina azkenean dena zure gain dago. Esperientzia ona izan zen, baina oso lotua.
Lau urte egin nituen; bueno, sei: zuzendaritzan bi urte egin nituelako, eta gero lau urtez lehendakari. Hala ere gehiago da aurpegia eman behar duenari jartzen zaion kargua, ez besterik.
Hor tartean pandemia ere izan zen, eta... Latza izan zen. Agonia pixka bat ere sentitu nuen, nahi diozulako elkarte horri zentzu bat aurkitu
—pixkanaka galtzen ari ote delakoan nago—; baina oso zaila zen. Idazle jendea asko aldatu da. Garai batean, idazleen elkarte bat sortzea erabaki zutenean, beharra sentitu zuten elkartzekoa, eta gaur kontrako bidea egiten ari da idazle jendea. Bakoitzak bere bidea nahi du. Eta horixe da borroka: elkartzea eta ikustea hor badagoela komunitate bat eta egin daitezkeela gauza asko. Baina ez pentsa erraza denik hori ulertaraztea. Bakoitzak bere egoa dauka.
Eta zuk zer eman zenion elkarteari?
Orduak, hori ziur; ordu mordo bat [barrez]. Hortik aurrera, ahal izan nuena eman nion. Eta momentu zail horietan norbait izatea hortxe.
Kulturaren arloari lotuta egin duzu ibilbidea. Behar bezainbesteko zorroztasunez kritikatzen al da euskal kultura?
Lehenengo definitu beharko litzateke zer den kritika egitea. Nik uste ezetz, ez dela nahikoa kritikatzen. Harago, gero eta kritikari gutxiago dago; bai literaturan, bai musikan... Baina ez dakit, nik hori lotzen dut idazle elkartearekin bezala. Uste dut gauza batzuen kritika konstruktiboa egin litekeela elkarte barrutik; eta hori ez dago. Ikusten dut, hasteko, kultura osoa batzen duen elkarterik ere ez dagoela.
Kritika gutxi egiten da, eta garrantzitsua dena seguru aski egiten da bizkarretik, ez da aurpegira esaten. Zergatik? Sortzaile jendeak baduelako bere egoa; baita zentzu onean ere e. Eta ez dakigulako gauza asko jasaten ere.
Beste alde batetik, ez duzulako inor zapuzterik ere nahi. Baten bat ahaleginean dabil hor, eta egiten ari dena zapuztu behar duzu? Ez dakit... Beti esaten dut txarrak esateko lehendabizi onak esan behar direla. Baina... Garai txarrak dira euskalgintzan orokorrean, eta baita kulturan ere. Ez du ematen bizitzeko adina. Dena da konplikatua; baita kritika ere. Eta kritika konstruktiboa egiteko laguna izan behar duzu, eta hori zaila da; elkarren konpetentzia hartzen hasita bagaude... Bada, gaizki.
«Literaturan ikusten dudana da irakurle falta»
Hari berari tiraka, zein osasun sumatzen diozu euskal literaturgintzari?
Literaturan ikusten dudana da irakurle falta. Bestela, idazleak badira onak, asko. Ikusten dut lerro bat ari dela gailentzen: emakumezko idazleen lerroa; oso garbi ari da gailentzen. [Tarte batez pentsakor] Bueno, oreka ez litzateke txarra izango. Baina ikusten dudana da irakurle falta; hori horrela da, ez dut nik asmatu. Idazle asko eta irakurle gutxi. Eta irakurle gehiago izateko... Ez gaude ataka onean. Pantailak eta gauza hauek guztiak... Era berean ikusten dut jende gazteak idatzi nahi duela, eta hori ona da.
Osasuntsu ikusten dut, baina komatxo artean. Beharbada aukera zabalagoa ere nahiko nuke: ez izatea dena moda batekoa, nolabait esateagatik. Denetik izatea, baina horretarako irakurle asko behar dituzu. Eta irakurleak ari dira jaisten toki guztietan. Kultura guztietan. Frantses kultura ere ikaragarria da, beti esaten da asko irakurtzen dutela; baina orain ere behera doaz. Horixe da panorama. Eta gu lau katu izanik, pentsa, zenbateko mina egin dezakeen horrek.
Zu beti euskaraz aritu zara.
Bai, bai, bai. Ez nuke asmatuko gaztelaniaz, seguru aski [barrez].
Ofizioz kazetari, baina zenbait liburu argitaratu dituzu. Sortzailetzat duzu zure burua?
Uf, ez dakit. Bai, gustatzen zait sortzea, baina gero bizitzak eramaten zaitu eramaten zaituen tokitik, eta soldata behar duzun neurrian, sortu baino gehiago kazetari lana egiten dut.
Orain komiki bat egin dugu Mauriziaren bizitzaz; eta oso polita izan da. Oso polita, baina ez bakarrik gidoi bat sortu dudalako, baizik eta beste batekin batera egin dudalako lan. Niretzat hori izan da polita; eta hori ez dago literaturan. Zerori zoaz bakarrik, eta gero etorriko da editorea eta emango dizu egurra; edo ez; edo nik zer dakit. Eta gero daude irakurleak. Baina komikia da lan kolektibo bat: gutxienez bi lagunek egiten dute. Gure kasuan marrazkilaria eta kolorista pertsona bera dira, baina badago editore bat ere, zeinak Xabiroi aldizkaria egiten duen. Eta hark ere etengabe ematen dizu bere iritzia. Oso polita izan da, eta, era berean, balio dizu oinak lurrean jartzeko.
Zein zentzutan?
Bada, ez zarela zu bakarrik. Ez zarela zu, eta gero marrazkilariak. Denen lana dela; eta denen artean eginez hobetu egiten dela. Lastima komiki bat egitea garestia dela, eta irakurtzen dela hamar minutuan. Pasa dezakezu ez dakit zenbat denbora egiten, eta irakurri hamar minutuan egiten da. Alde onari begira, hain azkar irakurri badu gustatu zaiolako izango da. Eta badu aukera, gainera, bizpahiru aldiz irakurtzekoa; marrazkiek beti emango dizutelako atetxo bat, «hara, hau ez nuen ikusi lehenago». Hori liburuekin gertatzea zailagoa da: nobela bat ez duzu bi aldiz irakurtzen, oso segidan behintzat. Hori komikiaren alde.
«Garaian garaiko produktuak gara gu; gu eta denak»
Aipatu izan duzu kazetaritzan hasi zinela horretarako beharra zegoelako.
Bai, hala zen. Euskaldun bezala egunkari bat behar genuen. Atzera egin behar da hori ulertzeko. Gure garaian informazioa egunkaritik eta irratitik zetorren; eta telebistatik, noski. Baina egunkaria oso gauza garrantzitsua zen; eta guk hori behar genuen. Garaian garaiko produktuak gara gu; gu eta denak. Gaur egun pantaila da, eta gure garaian izan zen egunkaria. Eta besteek hura baldin badute, guk ere hura behar dugu. Hori pentsatu eta egitera joan ginen.
Gero ikusi duzu, urteak pasa dira eta hemen mamitu dena izan da egunkari profesional bat, eta jende profesionalak egiten du lan. Hemendik alde ere egin dut, baina beti —ez dakit zergatik— magnetismo batek erakartzen nau; eta atzera hemen bukatzen dut [barrez]. Baina beti dago atzean: «Ni kazetaria al naiz?».
Garaiko betebehar horrek alboratu zuen beste zerbait izateko gogorik?
Seguru aski gehiago idatziko genukeen beste mota bateko zerbait. Baina hura ere ez zen erraza; eta hortik ere ezin zen bizi. Ez dakit alboratu duen. Polita litzateke hori pentsatzea «hau izan ez banintz izango nintzateke ez dakit zer». Bada, ez dakit... Beharbada bai, baina ez dut uste. Bizitzan hartzen dituzu gauzak etortzen diren bezala, eta gero atzera begiratzeak ez du zentzu handirik; ez bada nostalgiagatik edo.
«Kazetaritza lanak idatzi ditut, eta bestelakoak ere bai [...] oso gustura nago egindako ibilbidearekin»
Hau da egin dudan bidea, eta beste bat egin nezakeela? Edo ez. Agian sekulako porrota izango nuen. Badakit egin ditudala oso gustuko ditudan gauza batzuk: bat izan da diseinatzea edo marraztea; eta bestea, idaztea. Kazetaritza lanak idatzi ditut, eta bestelakoak ere bai. Eta zentzu horretan oso gustura nago egindako ibilbidearekin. Ez dakit. Hobetu nezakeen, jakina [barrez]. Baina dagoena dago.
Azken urteetan mundua irauli du adimen artifizialak; sorkuntzaren alorrean, besteak beste, irudigintza eta testugintza. Nola bizi duzu hori?
Nire ustez horri ere eskua sartu beharko zaio; ez dago beste bueltarik. Uste dut adimen artifizialarekin gauza onak egin daitezkeela. Betiere, gure mesederako baldin bada; eta ez gu haren mesederako. Badaude tresnak zeinak lan polita egiten duten, itzultzaile neuronal eta izendatu dituztenak. Baina egia da ezin zaiela bakarrik utzi; ezin zaie botere osoa eman.
Batez ere arriskuan irudigileak-eta ikusten ditut. Batzuk egile eskubideetatik bizi dira, eta adimen artifizialak denen marrazkiak hartzen ditu, baina bueltan ezer eman gabe; eta gainera sortu bereak izango balira bezala. Hori ez da horrela; hori ez da berea. Lapurreta moduko bat da, eta arriskua sumatzen dut. Arauak-eta jarri behar dira eta jendeak ulertu behar du aukera izanez gero marrazkilari batekin egin behar duela lan. Adimen artifiziala izan dadila denon mesederako.
«Denok ere badaukagu aberia txiki bat, eta hori islatu egiten du adimen artifizialak»
Gero narraskeriak ere ikusten dira, adibidez, adimen artifizialarekin egindako itzulpen kaskarrak albiste bezala jarrita... Hori ez da posible. Batez ere zabaltzen duen euskara kaskarra: hori saihestu behar da. Denok ere badaukagu aberia txiki bat, eta hori islatu egiten du adimen artifizialak.
Izango da ibilbide makalagoa duenik ere.
[Barrez, erantzun aurretik] Beti gustatu izan zait gauza berriak probatzea, eta ikastea; bidean ikastea. Bizitza azkenean hori da, gauzak egiten ikastea. Beti leku berean egon beharko banu, gauza bera egiten... Ezingo nuke. Eta Argia-k eskaini zidan gauzetako bat hori izan zen: gauza ezberdinak egiteko aukera. Gorriak ikusita, hori ere esan behar da. Baina hori eman zigun, eta hori estimatzen dut. Ibilbidea? Bada, bai... Leaburuko errepidearen parekoa esaten genuen lehen [barrez].
Hitz gutxitan esateko, nor da Garbiñe Ubeda?
Uf. Zein den? Bada, kulturgintza maite duen pertsona bat, zeinak idaztea ere maite duen. Baina kulturgintzaren markoa errazagoa zait; ez bainaiz idazle bakarrik. Euskararen munduarekin zerikusia duen guztia gustatzen zait. Eta idazle izateak ere lotura handia du euskararekin; euskara ez balitz nire hizkuntza, beharbada, beste zerbait gustatuko litzaidake. Baina sortzea bai, gauza diferenteak egitea. Irudia eta hitza; eta biak lotuta.
AURKEZPENA
MARTXELO OTAMENDI. HANDIRA JOTZEKO KAZETARITZA
URRIAK 14, ASTEARTEA
18:30. Liburuaren aurkezpena, Garbiñe Ubeda idazlearekin eta Martxelo Otamendirekin, Tolosako Zerkausian.