Ia 40 urtean Pili Legarra Kortajarenaren (Asteasu, 1961) lantokia izan da Asteasuko udaletxea: lehenik udal administrazioko langile izan zen eta 2011tik alkate bezala aritu da. Bihar uko egingo dio karguari eta erretiroa hartuko du. Despedida luzea izaten ari da berea: herriko festetan txupinazoa bota zuenean herritarren berotasuna jaso zuela dio eta asteasuarrei esker ona adierazteko aukera izan zuela; biharkoa, etxe barruko agurra izatea nahiko luke. Gogoan izango ditu berekin aritu izan diren udal taldeko kideak, udaletxeko langileak eta baita etxekoak ere.
Zergatik erabaki duzu alkatetza uztea?
2023an abiatutakoa laugarren agintaldia izan da niretzat. Agintaldi hau hasi zenean taldean adostu genuen bi urteko konpromisoa hartuko nuela eta denbora horretan ondorengo alkatea izango zena nirekin arituko zela lanean, hark ere udal barruko egunerokotasuna ezagutu zezan. Askotan esaten da instituzioetan boterearen transferentzia ez dela behin ere ondo egiten; sartzen den berriak aurretik egindakoak ezer balio ez balu bezala jokatzen duela. Trantsizio hori modu samurragoan egin nahi genuen guk eta, zentzu horretan, bi urteotan Larraitz Alkortak, hurrengo alkateak, ikusi du nolakoa den udal funtzionamendua. Pertsonalki beti pentsatu izan dut toki batean denbora luzean egotea ez dela ona. Udalek, aldiro-aldiro jende berria behar dute. Hortaz, iritsi da nire momentua eta ni banoa.
Garaiz erretiratzen jakitea politikagintzan urria den bertute bat da?
Oso araututa dago guztia: legealdiak lau urtetakoak dira eta epe hori pasata jendea aldatu egiten da. Norbaitek kargua uzten duenean badirudi zerbait arraroa gertatzen dela, edo alderdikoek bota dutela edo arrazoi pertsonalen bat dagoela atzean. Ez da izan gure kasua. Gauzak patxadaz eta arduraz egin nahi genituen, eta egiteko modu horiek, egia da, ez direla ohikoak politikagintzan.
Kontentu zaude 14 urteotan alkatetzan egin duzun lanarekin?
Bai. Ez dakit asko edo gutxi izan den egindakoa, baina konforme nago. Herriari buelta bat eman diogu eta beste balore batzuetatik abiatuta egin dugu lan. Lorpenik handiena herritarren konfiantza eskuratzea izan da. Hori ez da egun batetik bestera lortzen parte hartzeko ohitura sustatuta baizik, eta uste dut elkarrekintzari begiratuta duela 14 urte baino egoera hobean dagoela Asteasu. Puntu horrengatik bakarrik balitz ere merezi izan duela esango nuke.
Ez zara behin ere damutu alkate kargua hartu izanaz?
Ez. Beti sentitu izan dut herritarrek errespetatzen nautela. Niretzako hori oinarrizkoa izan da eta, gainera, balore ikaragarria. Horretan garrantzia handia du udal taldeak. Inguruan talde sendoa ez badu eta talde horretako kideen artean konfiantzarik ez badago, alkatea ez da inor. Informazio banaketa eta elkarrekiko harremana asko landu dugu eta astero bildu izan gara, inoiz huts egin gabe. Dedikazio handia izan da urteotakoa eta, aitortzen dut, dena ez dela ona izan; momentu txarrak pasa ditugu eta gau asko eman ditut lo egin gabe. Balantza batean jarriz gero, ordea, alde positiboak irabazten du.
Ukigarriak eta ikusgarriak diren proiektuei garrantzia handiagoa ematen die jendeak?
Bai, hala da. Guk urteotan lan garrantzitsuak egin ditugu: oinezkoentzat egokitu dugu plaza eta bideratuta utzi dugu Kabela Berriko kultur etxe berria. Egia da jendea horrelakoekin gogoratzen dela gehienbat, baina herriko giroan izugarrizko eragina duten beste hainbat konturi arreta jarri behar zaie: immigrazioari, parte hartzeari, berdintasunari, euskarari... Bizikidetzan zerikusia duten atal horiek jorratzen ez badituzu, herri hila izango duzu; plaza ederrarekin bai, baina herri hila, azken batean. Asteasu herri bizia bada gai horietan arreta jarri dugulako dela esango nuke.
Zein dohain behar ditu herri bateko alkateak?
Entzuten jakitea. Aldi berean, isiltasunak irakurtzen jakin behar du, informazio asko ematen baitu horrek; askotan guztia bake-bakean dagoela ematen duenean, gauzak gertatzen ari dira eta horiei jaramon egin behar die udal ordezkariak. Horrekin batera, jendearekin samurra izatea garrantzitsua da, are alkate baten betebeharra dela esango nuke. Gogorra izan behar da esku artean duen gaiarekin baina ez pertsonekin.
Larraitz Alkortak hartuko du zure lekukoa. Zein gomendio eman dizkiozu?
Batzuk-batzuk eman dizkiot, baina ez zait gehiegi gustatzen leziatzen ibiltzea. Pertsonak elkarrengandik ezberdinak gara eta iruditzen zait norberak bere ibilbidea egin behar duela. Nire aldean alkate ezberdina izango da Larraitz, ziur; ez txarragoa, ez hobea. Bihartik aurrera prest egongo naiz laguntzeko, behar duenean telefonoaren bestaldean egongo naiz, baina ez naiz bere itzala izango. Libertate guztiarekin lan egin dezan opa diot.
«Larraitzi eman dizkiot zenbait gomendio baina ez zait gehiegi gustatzen leziatzen ibiltzea»
Udalgintza zer da, politikagintza edo herrigintza?
Biak. Politika baztertzea, nire ustez, akatsa da. Behar ditugu gobernu organoak. Beste kontu bat da gobernu organo horiek nola egiten dituzten gauzak. Derrigorrezkoa iruditzen zait publikotasuna zaintzea, errespetatzea eta eskatzea. Ni ez naiz alkatetzan egon jendearen nahiak asetzeko. Horrela ari dena ez doa bide onetik. Alkate batek zaindu behar du herriaren interes orokorra eta beti eduki behar du buruan herriarentzat hoberena dena. Udal batean agerian geratzen dira maiz interes pertsonalak eta gizarte indibidualista batean bizi garela kontuan hartuta, norbere zilborrari begira bizi da. 'Ni' horretatik 'gu' batera pasa behar dugu, etika pertsonaletik, etika zibikora.
Talka asko bizi izan dituzu?
Batzuk bai, baina udal ordezkariak horien gainetik egon behar dugu. Ni, kosta ahala kosta, herri interes hori mantentzen ahalegindu naiz, horretan jarri dut enpeinua. Lehen dohainen artean ez dut aipatu baina ezetz esaten jakitea ere bada alkate baten bertutea; beti baiezkoarekin joaten denak ez du asmatuko, akaso, ongi sentituko da momentuan, baina ez da ongi arituko. Ezetz esaten ikasi behar da, ez egoskorkeriatik, arrazoi batzuk mahai gainean jarrita baizik. Herritar bat etorri izan zaidanean eta ezezkoa esan behar izan diodanean, saiatu naiz ondo bereizten eskuartean nuen gaia eta pertsona bera.
Asmatu al duzue urteotan jendearen parte hartzea sustatzen?
Ez da erraza, jendeak ez baitu parte hartzeko ohiturarik, baina nik benetan sinesten dut gobernantza eredu berri batean, hain bertikala izango ez den eredu batean. Ezertan saiatu bagara urteotan, herritarren parte hartzea sustatzen ahalegindu gara. Nik asko ikasi dut jendearekin elkartu naizenetan eta horregatik daukat esperantza etorkizunean. Urteak daramatzagu Asteasun umeekin lanean, Soka izeneko proiektuarekin; aurten eskolan esperientzia pilotu bat jarriko dugu martxan kanal iraunkor bat ezartzeko eta gaztetxoen parte hartzea bideratzeko. Gauza oso interesgarriak planteatzen dituzte eta guk ere haien aldamenean asko ikasi dugu, helduoi sarritan kosta egiten baitzaigu haien iritzia errespetatzen. Baina hori da bidea, gizarte inklusibo bat sortu nahi badugu, denok eskubide batzuk izatea nahi badugu, denok parte hartu behar dugu udalgintzan.
«Gizarte inklusibo bat sortu nahi badugu, denok parte hartu behar dugu udalgintzan»
Horregatik erabaki zenuen 2011n zeure burua alkatetzara aurkeztea?
Ez, ez. Sekula ez nuen aukera horretan pentsatu, neure burua ez nuen inoiz alkate karguan irudikatu. 2011n, ordea, herrian ere egoera berezia bizi genuen eta alderdi ezberdinetatik aurkezteko eskaintzak jaso nituen. Azkenean, hainbat arrazoi medio, herri plataforma bat sortu genuen, Asteasu Batuz, eta herritarrek ondo hartu zuten. Ordura arte, ordezkaritza ziklikoa izaten zen hemen, talde batek lau zinegotzi lortzen zituen eta besteak bost, eta txandakatu egiten ziren udal gobernuan. Joera hori hautsi egin zen gure hautagaitzarekin. Lehen agintaldiak bederatzi zinegotzitatik sei eskuratu genituen; bigarrengoan eta hirugarrengoan zazpina zinegotzi; eta azken agintaldi honetan, bederatzitik zortzi lortu ditugu. Ez da, soilik, zenbaki kontua, herritarrek ematen diguten babesa dago atzean. Ez genituen gauzak hain baldar egingo jendeak gure aldeko botoa ematen jarraitzen badu.
Funtzionatu dizue. Asteasuren tamaina bereko herrietarako gomendatuko zenuke formula?
Hori herri bakoitzak ikusi behar du, denak ez baikara izaera berekoak. Argi eduki beharreko ideiak dira, helburuak eta filosofia. Gu ez ginen Asteasu Batuz-en elkartu, besterik gabe, ordezkaritza lortzeko, bagenituen gure oinarriak. Gurea talde ezkertiarra eta euskaltzalea da, besteak beste. Agintaldiz agintaldi gure artean josturak egiten joan gara eta taldea giroan asmatu dugu. Ilusioz herriari bizia ematen saiatu gara.
Zer-nolako harremana izan duzu alderdi politikoekin?
Ezkerraldetik, EH Bildurekin harreman zuzena izan dut. Beti oso ondo tratatu naute eta asko eskertzen diet izan dugun informazio trukaketa eta jaso dudan laguntza. EAJk izan ditu zinegotziak udalean alkatetzan egon naizen urteotan, eta eskertu behar diet beti izan duten errespetuzko jarrera. Zoritxarrez, beste batzuekin tratua ez zen hain ona izan hasierako urte haietan.
Zenbatekoa da udal txikiok gai orokorretan eragiteko duzuen gaitasuna?
Gai handi bezala hartzen ditugu, baina ezin ditugu urrutikoak direlakoan albo batera utzi. Berdintasuna, adibidez. Ez al da herrian landu behar? Akaso ez dugu teknikaririk izango Asteasun, baina garrantzitsua da horretan begirada jartzea, hemen ere bizi baikara emakumeak. Askok nabarmendu izan dute ni izan naizela Asteasuko lehenengo emakumezko alkatea. Harro nago, noski. Baina pentsatzen jarrita, zergatik izan behar du horrek arraro? Azpimarratu beharrak berak adierazten digu berdintasunik ez dagoela. Araba, Bizkai eta Gipuzkoan 259 udalerri gara eta bakarrik 83tan gara emakumeak alkate. Zerbait esan nahi du horrek.
Urteotan itsuskeriaren bat sumatu al duzu inguruan emakume izateagatik?
Bai bizitu dut. Kasu bat oso-oso gogoan daukat eta itsusia izan zen. Hala ere, bizi esperientziak zerbaitetarako balio izan dit. Adin jakin batekin iritsi nintzen alkatetzara, mugak jartzeko adin nahikoarekin, alegia. Behin hona iritsita, ez naiz kikiltzen. Kuriosoa da ikustea gizonezkoek nola jokatzen duten ikustea emakumezkoa naizela ikusten dutenean: ez dakite bi musu eman, eskua luzatu, buruarekin diosala egin... Bi-hiru segundoko egoera deserosoa da, erakusten diguna oraindik ez gaudela ohituta emakumeak boterean ikustera.
Lehen aipatu duzun gobernantza eredu horretan, zein ekarpen egin dezake feminismoak?
Gizonezkoak eta emakumezkoak ezberdin hezita gaude, hori nabarmena da. Gizonei gogorrak eta indartsuak izaten erakusten zaie eta zenbat eta gogorragoa izan orduan eta agintari hobea izango dela ulertarazten zaie. Politikagintzan emakume askok gizonezkoen portaera horiek imitatzen dituzte eta niretzat akatsa da. Uste dut gure indarra justu beste aldean dagoela, enpatian eta entzumenean.
Askok nabarmentzen dute zure gozotasuna traturako. Berez zara horrelakoa, izaera kontua da, edo hautu politikoa?
Pertsonalki ez zait biolentzia batere gustatzen, ez daramat ondo. Gainera iruditzen zait zakartasunetik ez dugula elkar entzuten eta konponbiderik ez dugula topatzen. Jendea tratatzeko nire modua nire izaeraren parte ote den? Baliteke. Formakuntzaz psikologoa naiz eta bitartekaritzan masterra daukat, beraz, esperientzia horrek ere lagunduko du traturako orduan. Niretzat gakoa distantzian dago. Gai bat lantzerakoan enpatia nahikoa behar duzu parean duzuna ulertzeko, baina ez haren bizipenetan buru-belarri murgiltzeko bezainbestekoa. Distantzia egoki horretan asmatuz gero, parean duzuna haserre etorrita ere, asmatuko duzu. Alkateok kontziente izan behar dugun non gauden eta zertarako; herritarren zerbitzura ari gara. Boterea edukiko dugu baina boterekeria ez praktikatzean dago hautu politikoa. Horretan, niri, lagundu dit feminismoak.
Hori ez al da elkar zaintza?
Bai. Ikaragarri interesatzen zaidan gaia da eta uste dut etorkizunera begira erronka handi bat dugula. Pandemiak erakutsi zigun: mundua egun batetik bestera gelditu zen eta ataka hartatik ateratzea lortu genuen elkarri lagundu geniolako; gero zientziak bete zuen bere egitekoa, baina hilabete haietan konturatu ginen hauskorrak garela, zaurgarriak, eta elkarren beharra dugula. Zaintza eredua birpentsatu behar dugula iruditzen zait eta elkarrekin hausnartu beharko dugula nola zainduak izan nahi dugun, nork zainduko gaituen, non pasako dugun gure zahartzaroa... Herritarrok gai horien inguruan eztabaidatu beharko dugu eta foro horietan udalekin batera, herriko medikuek, eskolak, elkarteek eta abarrek parte hartu beharko dute. Erpin askoko gaia da eta orain heltzen ez badiogu urte gutxi barru krisi larria izango dugu.
Zenbateraino heldu beharko zaie gai horiei eskualde ikuspegitik?
Ni, behintzat, horren aldekoa naiz. Zerbitzuak gehiago mankomunatu eta mugikortasuna gehiago landu, hori izan liteke irtenbideetako bat. Horretarako gure pentsaera aldatu beharko dugu, herri txikiok ezin dugulako denetarik eduki. Erresistentziak badaude, eta norberak bere herriko identitateari eusteko tentazioak ere bai. Tolosaldeak, ordea, aukera handiak dituen eskualdea da: ekonomia aldetik industrialdeak baditu, merkataritza indartsua ere bai eta turismo jasangarria lantzeko toki paregabean dago. Ezinean dabilena lehenengo sektorea da eta horrekin badut frustrazioa. Baserritarren elkarguneak sortzen saiatu gara herrian, baina ez dugu aurrerabide handirik lortu. Desafio handiak dauzkagu landa lurraren zaintzan eta, gai hauek ez ditugu norbanakotik zuzenduko, baizik eta elkarrekin pentsatuta.
Ekintza komunitarioa aipatu duzu, behin eta berriro. Geroz eta beharrezkoagoak dira elkarguneak. Asteasuren tamainako herri batean bizitzea horretarako abantaila da?
Baietz uste dut. Kalean denok ezagutzen dugu elkar eta ez zaigu kostatzen elkartzea, kontua hori bideratzea da. Guk, adibidez, ahalegin handia egin dugu immigrazioarekin eta Mundu Bat Asteasun proiektuarekin. Duela 40 urte zeinek esango luke 30 nazionalitate ezberdinetako herritarrak biziko zirenik gurean. Dibertsitate handia daukagu, eta hori begira jarrita gaude aspaldi honetan. Herria tantaka-tantaka aldatzen ari da, eta hori ondo dago, baina zaindu behar dugu bidean aberastasunik gal ez dezagun. Guretzat altxor bat da euskara, gure balore inportante bat, zaindu eta zabaldu nahi duguna. Ikusarazi behar diegu jatorriz beste tokietakoak diren asteasuarrei guretzat hori garrantzitsua dela, eta lagundu behar diegu euskara haienganatzen. Horretarako ekintza komunitarioa, espazioak partekatzea, elkar ezagutzea eta harremanetan sakontzea ezinbestekoa da.
Zuk ia 40 urtean ezagutu duzu udaletxea barrutik. Asko aldatu da bertako martxa?
Izugarri. Barruraino sartuta daukagu teknologia, eta gaur egun ordenagailu bat erabiltzen ez dakiena ez da inor. Pentsa, zenbait gauza egiteko norberaren sinadurak ez duela balio dagoeneko, bestelako bideak eskatzen zaizkigula. Despertsonalizazioa izugarria da eta herritarrekiko distantzia asko handitu da, burokratizazioa zama handia da. Administrazioko hizkerak ere ez du asko laguntzen, herritarrari arrotza egiten zaiolako. Pena izugarriarekin bizi dut herritarrenganako urruntze hau. Gauzak aldatu beharko dira, denak robot izaten bukatu nahi ez badugu.
Herritarren ikuspegitik trabak jarri dira administrazioarekiko harremanetan. Eta herritarron ordezkariok politika egiteko eskuak lotuta dauzkazue?
Bai. Gauza asko gure gain daudela iruditzen zaigu eta gero paretarekin egiten dugu topo. Nik ulertzen dut aratu beharra, bestela bakoitzak nahi duena egiten bukatuko luke, baina malgutasun gehixeago eskatuko nuke. Guretzat, gaur egun, legea zama astun bat da. Berdin balio dute arauek hiri handi batentzat edo herri txiki batentzat, eta askotan gurera aplikatzerakoan legeek gure errealitateekin egiten dute talka. Tarterik ez digute uzten esku hartzeko. Ez naiz prebarikatzea defendatzen ari, baina eskatuko nuke marjina handiagoa udal administrazioentzat.
Asmatuko al duzu orain udaletik kanpoko bizimoduan?
Sentsazio gazi-gozoa daukat. Bi bizitzen arteko ataka seinalatzen dizu erretiroak eta orain konturatu naiz, jubilatzera noanean, bigarren parte horretara igaroko naizela, aurrera noala adinean. Beste norabide bat hartuko du nire bizitzak, baina ez dut jubilatu pasibo bat izan nahi. Ez naiz desagertuko. Herriko dinamiketan parte hartzen jarraituko dut, hainbesteko lata eman dut horrekin orain ezingo naizela etxean geratu [barrez]. Udalaren parte sentituko dut neure burua, baina beste toki batetik.
«Hainbesteko lata eman dut, orain ezingo naizela etxean geratu. Herrian parte hartzen jarraituko dut»
Urteotan pilatu duzun jakintza ez da alferrik galduko, ezta?
Arrazoi duzu. Denok pilatzen dugu kapital bat urteen joanean eta nik modu batera konpartitu nahi nuke ikasi dudana. Denean saltsan ibili beharrean gauza jakin batean zentratu nahi nuke eta uste dut zaintzaren kontu horri helduko diodala. Dena den, argi daukat aurrera ez dudala egingo denbora guztian burua atzera begira baldin badaukat. Bizi nahi badut, aurrera egin behar dut, atzekoa kontuan hartu, tarteka begiratu, baina beti etorkizunera begira jarrita.
Etxekoen zaintzaz arduratuko zara?
Adineko ama daukat. Ni eta nire ahizpak beti arduratu gara harekin, baina nire lanagatik beti presaka ibili izan naiz. Orain, lasaitasun handiagoarekin, ama goxatu nahi nuke. Eta bi bilobatxo ere badauzkat, orain arte gehiegi ikusi ez ditudanak. Herritarrei eskerrak eman dizkiet ondo tratatu nautelako, baina hemendik etxekoekin ere akordatu nahi nuke. Nik askatasun handia izan dut beti. Familiakoek jakin dute nire bidea errespetatzen eta babestu naute. Alkatetza hartu nuenean seme-alabei eskatu nien kalean ez ibiltzeko ni defendatzen. Soilik euren ama izaten utz ziezadaten eskatu nien. Eta egia esan, oso ondo egin dute, ez dira zalapartetan sartu eta ni ere horregatik lasai sentitu naiz. Eskerrak eman nahi dizkiet etxekoei.
