Liburuko hiru istorioak, Andoniren heriotza LSDaren argitan, Pierrek dioena entzuten dut, eta Lawrence Arabiakoa, bere kasa borobildu direla esan du, eta hari horretatik tiraka bere sormen prozesuaz hitz egiteko parada izan dugu. Bere lanek batasun bat dutela dio, eta hori ona dela, horrek hor mundu bat dagoela adierazten baitu, «unibertso bat dagoela, badagoela irizpide bat», alegia.
Irakurleak hiru lan aurkituko ditu Txoriak kolpekan, baina ez dira istorio isolatuak, batasun batean bilduta daudela esan izan duzu.
Txoriak kolpekako lehen istorioaren (Andoniren heriotza LSDaren argitan), abiapuntua orain dela 25 urte inguru izan zen. Hor azaltzen den gertaera –hileta bat dago bukaeran– orain 25 urte bizi izandakoa da. Ez zen arrunta izan arrazoi askorengatik eta aipatu izan dut hileta hura, zeharka bada ere. Isiltasunari buruzko testu bat egin nuen eta hor ere aipatzen nuen hileta horretan sortutako isiltasuna, zirrara eragin baitzidan. Baina nola bideratzen da gero zirrara? Ahalegin batzuk, hiruzpalau, egin nituen horri forma emateko, forma errealistan... baina ez zen gauzatu. Hor dator bigarren pausoa: pazientzia. Urte asko daramatzat idazten, eta uste dut modu bakarra dela pazientzia hartzea. Buruak egin dezala lan bere kasa, eta etorriko da irtenbidea. Nevadako Egunaken (Pamiela, 2013) hiruak sartu nahi izan nituen, baina ez nien bukaerarik eman.
Denborari utzi zenion lan egiten, beraz.
Batzuetan gertatzen da, ahalegin pila bat egiten dituzula, eta ez duzula bidea topatzen. Eta nik ahalegin pila hori ikusten dut uretara gatza botatzen duzunen bezala, botatzen duzu baina ez duzu ezer ikusten, urtu egiten da, baina bat batean gertatzen da prezipitazio bat, zerbaitek ematen du bidearen zantzua. Kasu honetan emaztearekin paseoan nengoela etorri zen. Hitz egiten ari ginen ez nekiela zein izenburu jarri... eta halako batean etorri zitzaigun, Txoriak kolpeka. Txoriak kolpeka hori izan zen prezipitazioa. Izenburu horrekin ikusi nuen erabateko bukaera. Nik buruan 'belea' banuen, baina bukaera bukaerakoa ez nuen, eta horrek eman zion bukaera. Orduan ikusi nuen kaiola, kaiolaren inguruan zer gertatuko zen... eta bat batean etorri zen, horrek ekarri zuen mutikoaren amaren istorioa.... Eta bukaera etorri zen. Lehen testu hori (Andoniren heriotza LSDaren argitan), niretzako sekula idatzi dudan testurik onena da. Eta bide horretatik etorri zen.
Hil ondoren uzten den irudiaz ari zara hiru istorioetan, zergatik?
Beti dago halako sare bat. Novalis poetak esan zuen ideiak direla zuk daukazun ideologia zentzurik zabalenean, daukazun munduko ikuspegia, duzun sentsibilitatea .... eta horrek sare bat osatzen du. Sare horretan gauza batzuk sentitzen dituzu eta beste batzuk ez. Lanean horrelako sentsibilitate bat eragiten duzu, era fisikoan esango nuke, ohartu egiten zara honetaz, eta hartaz ez... Eta ni aspaldi honetan sare horretan nabil; hil ondoren zein espazio irekitzen den aztertzen. Eta zoragarria da irudi bat utzi nahi dela ikustea. Askorentzat tontokeria bat izango da, baina beste askorentzat ez. Errege guztiek badaezpada ere utzi nahi izan dute arrasto bat, hortik hileta eta zeremonien zentzua. Horregatik hasi nintzen ideia hau lantzen. Nevadako Egunak idazten hasterakoan ere banekien azpigaietako bat hau izango zela. Horregatik egiten dut liburuan ere eskela baten deskribapena, bestela ez luke zentzurik.
Lawrence Arabiakoa da beste istorioetako bat, hor ere ideia hori dago. Behar bada modu argiago batean.
Hortik abiatu nintzen, horren atzetik urteak eta urteak ibili naiz, gezurra dirudi. Esan nahi dut askotan hurbildu naizela pertsonaia horrengana, irudi horrengana, baina orain arte ez dut 'hau da' esateko sentsazioa eduki, ez dut 'Zehazki hau da gertatu dena' esaterik izan. Asko irakurri behar izan dut, eta aztertu, pentsatu, forma eman... Eta horren atzean horixe dago, hil ondorengo irudia nola zabaltzen den. Irudi bat beti geratzen da, normalean etxean edo herrian, eta ez da gehiago zabaltzen, baina beste kasu batzuetan bai.
Eta ideia horretatik tiraka hiru idatziak egin, eta bere kasa borobildu...
Hiruek dute argi bat, arratseko argi hori. Hiru istorioak goibelak dira, baina hor ere edertasuna dago, eta edertasunean ere badago poesia. Heriotza istorio batean dagoenean izan daiteke goibela, baina ez beti. Kasu honetan begiradaz ari naiz, begirada goibela dute, ez dakit zergatik. Ez dut tristea esan nahi, argi ahul batekin egindako testuak direla baizik.
Zure gainerako lanekin ezkontzen diren testuak ere badirela esango zenuke?
Uste dut lege orokor bat dela bai fikzioan eta baita poesian ere. Orain gutxi Salvador Espriu poeta kataluniarrari egindako aspaldiko elkarrizketa bat irakurri nuen, eta bertan esaten zuen batasun bat nahi zuela, eta lehen liburutik azkenera ondo begiratuz gero bazegoela batasun bat. Batasuna ona da, horrek hor mundu bat dagoela adierazten du, unibertso bat dagoela, badagoela irizpide bat, dena bateratzen duen ideia poetiko bat. Best sellergileen kasuan ez dago batasunik, ez dago mundu bakar bat, gai asko jorratzen dituzte orokorrean. Baina hori mundu bat da, eta beste mundu bat da obren batasuna bilatzen duena.
Obsesio ere bihurtu daiteke hori.
Eta horrela behar du. Eta Txoriak kolpekan musak lagundu dit. Dena batu da, ia nahi gabe. Esate baterako azala. Azalak ikusten aritu ginen, baina ez nuen ikusten. Eta halako batean bat bidali, eta 'hori da azala' pentsatu nuen. Borobildu egin zen. Odilon Redonen koadro bat da. Gure lana, idazlearena, obsesiotik oso gertu dago. Obsesioak entusiasmoak ere badira. Euforia ere horrekin lotuta dago. Eta idazle batentzako normalean ez dago salbuespenik, ez dago espaziorik. Zorionez gurea oso unibertso zabala da. Gurea ez da ofizio bat zehazki, ofizio ere bada, baina bizitzeko modu bat da, niretzako oso garbi. Horregatik ez dut beste lanik egin, niretzako ezinezkoa izango litzateke.
Eta nola konturatzen zara buruan daukazun istorio hori osatzen ari zaren sareko parte dela?
Halako batean dardara bat dago, eta horrek adierazten dizu hor zerbait badagoela. Esate baterako Parisera joan ginen batean gure alaba bigarrenarekin museoak ikustea pentsatu genuen. Alabak ez zuen nahi, eta hor ere etorri zitzaidan irudi bat. Nik baditut haurrentzako ipuin batzuk, Xola txakurrarenak, eta irudi hori etorri zitzaidan. Xola txakurra gora eta behera koadro ospetsuen aurrean amorrarazita. Hortik apuntea egin nuen, eta titulua jarri: Xola arte ederretako museoan. Eta hori hor geratzen da, apuntean, eta gerora entusiasmoa baduzu ateratzen duzu. Zeren momenturik zailena hori da, zailena ez da Epifania bat dagoenean, argitasuna dagoenean, nola egin da koxka. Eta orduan eta urte gehiago zailago, zure burua estuago hartzen duzu. Nik gaztetan idatzitako gauza asko orain ez nituzke idatziko ezta erotuta ere. Finagoa, sakonagoa, originalago egiten saiatzen zara.
Aldatu da beraz, sortzeko modua urte hauetan.
Normalean haurrentzako istorio bat egiteko hilabete eta erdi edo behar izaten dut, gezurra dirudi. Behi euskaldun baten memoriak (Pamiela, 1991) izugarri zabaldu den liburua da, gaztelaniaz batez ere, eta 21 egunetan idatzi nuen, inspiratuta egongo nintzen. Nola egin nuen hori? Orain Xola idazteko ia bi hilabete behar ditut, eta 20 orrialde ditu. Hori da aldatu dena. Nevadako Egunakekin auskalo zenbat ordu sartu ditudan. Aurten egunkarietan asko zabaldutako artikulu batzuk idatzi ditut, eta pentsa behar bada artikulu hauek milioi bat pertsonek edukiko dute begi aurrean, eta horrek horrelako zorabio edo ikara bat eman behar duela dirudi, baina ez. Lan hau jostea bezalakoa da, zu josten ari zara, eta zure arazoa da nola eman hurrengo puntada, eta nola lotu ez dakit zeinekin. Horretan joaten zaizu indar guztia, beste guztia ahaztu egiten zaizu. Hau dago lotuta aipatutako obsesioaren ideiarekin, zaletasun, edo entusiasmoarekin.
Sari asko jaso dituzu bai hemen, azken Euskadi Literatura Saria 'Nevadako Egunak' liburuarengatik, esaterako, eta baita atzerrian ere. Ba al du horrek eraginik zure lanean?
Opariak dira, baina ez naiz sobera harrotzen ematen didatenean, eta ez naiz gehiegi tristetzen ez badidate ematen. Dena dago epaimahaien gorabeheran. Ez nuke literatura baten kalitatea sarien arabera neurtuko, hori erokeria bat da. Hor tartean interes asko daude, ideologia asko. Nire esperientziaren arabera, Euskal Herrian abiapuntua ideologikoa izan ohi da. Gertatzen dena da jendeak disimulatu egiten duela. Orain gutxi Javier Muguruzaren azken liburuaren iruzkina irakurri nuen 'Berria' egunkarian, eta suabe esanda pentsatu nuen 'ez dago sinpatiaz egina'. Oso iruzkin mokotea da eta orduan berari esan nion; «Liburu hau sinatu behar zenuen ez Javier Muguruza bezala, baizik eta Fermin Muguruza bezala. Sinpatia gehiago jasoko zenuen behintzat». Eta non antzematen da mokotea dela? Oso erraza da, xehetasun bat, izpi bat azpimarratzen du, eta norbaiten aurka zerbait esan nahi denean erabili behar den tresna bakarra lupa da, luparekin begiratu eta listo. Egile alemaniar batek esaten zuen bezala: Afroditaren adatsean ere bazegoen ile itsusi bat. Nire hipotesia da euskaldunok sarietan, iruzkinetan... badugula ideologia asko. Herri honetan euskararen inguruko dena oso kargatua egon da beti ideologiaz. Giro ketua bezala. Hau zama bat izan daiteke, baina ulertu behar da dena bere neurrian jartzeko. Horregatik orain hasten ari den idazle batek jakin behar du ideologiaren galbahe hori pasa beharko duela, eta bere obra izango dela esaten dena baino hobea edo alderantziz. Hau dena diot esateko sariak idazle profesionaloi ematen digutela ogibiderako dirua. Sariek poza ematen dute, baina ez dute aparteko esanahirik. Sariak hor daude, eta ezin zara marfileko dorre batean bizi, pena da, egongo balitz, hor egongo nintzateke.
'Erlea' aldizkarian ere ari zara. Aldizkariaren aurkezpenean euskal literatura sustatzeko gutxienezko irakurle kopurua edukita aurrera egiteko garaia zela esan zenuen, nolabaiteko proba bat zela, gainditu al dugu proba?
Nik hemen eta euskaraz Europa mailako aldizkari bat egin nahi nuen. Ideia ez da ez dakit zenbat liburu edo ateratzea, prestigioa, balioa, sofistikazio maila bat... ematea baizik. Munduko snob guztiak isilduko dituena, nolabait esateko, eta helburu hori lortu da. Atera diren testuak maila batekoak izan dira. Euskal Herriko hainbat idazlek idatzi du, andrazko asko. Testu laburrak, onak. Eta aldizkaria nola egina dagoen ere garrantzitsua da, zein atal dituen... Kanpoko idazle onek ere idatzi dute bertan, esate baterako, Seamus Heaney zenak bere eskuizkribu bat bidali zigun. Eta ez da edozein, oso idazle ona, sona handikoa, Nobel sariduna... Ni euforia batean nengoen. Baina hala ere onartu beharra daukat porrota izan dela. Ez du eduki inolako azalpenik, ez du inork aipatu... Zergatik? Nola liteke Seamus Heaneyk zuzenki euskal literaturari idaztea eta kasurik ez egitea inork? Heaneyek idatzi du Minerva aldizkarian esate baterako, baina ez bereziki egindako testua, ez eskuizkribu bat. Beraz bi gauza daude hor: ideologia edo okerragoa dena, euskal erakunde kulturalaren ahulezia. Ez du erantzuten edo minimoetan erantzuten du. Poza ere izan da bestetik, Arantxa Urretabizkaiak oso barru onez eta nortasunez egindako azken liburua etorri da Erlearako eskatutako lan batetik... Durangoko Azokan Marta Cardenasek egin du txartela, eta ezagutzen al zuten guk Erlean elkarrizketa bat egin arte? Eragin bat badagoela ikusten dut nik, oso nabarmena ez bada ere.
Durangoko Azoka aipatu duzu, aurten ere balorazio positiboa egin dute, jende gutxiago baina salmenta onak.
Azterketa bat egin behar da, oinarrizkoa. Datuak behar ditugu, eta orain artean datu esanguratsurik ez dugu. Badakigu liburuak argitaratzen direla euskaraz, baina ez dakigu kopuru hori egokia den ala ez. Nire ustez 2.000 liburu argitaratzea euskaraz ez da egokia. Euskal Herriko euskaldunen kopurua ikusita ezin ditugu irentsi 2.000 liburu urtean. Hortik kopuru handi bat bazter batean geratzen da inork kasurik egin gabe. Eta hori liburuen ibilera ikusita aztertu daiteke. Harrera ere egin behar zaie liburuei. Mugimendua, argitaratzeak... ona izango litzateke horrek ibilbide bat, eragin bat, edukiko balu. Edo izan ahal badu, behintzat. Durangon zer gertatzen den jakitea oso zaila da. Urte batean editore batek esan zuen liburu baten 3.000 ale saldu zituela, eta nik badakit zero bat joan zitzaiola... Baina inork ez du ezer esaten, bazterrak nahasten dira. Ez dakit zein egilek ez dakit zenbat ale saldu dituela esatean nire galdera da, euskaraz? Ala euskaraz eta gaztelaniaz? Desberdina da. Hori oso nahastua dago, zer saltzen den euskaraz, zer gaztelaniaz... Datuak ondo eman behar dira, bestela ez du ezertarako balio, kaosa da, eta kaosa txarra da. Bestela esan dezagun, Azoka dena da, entretenigarria, eta listo. Hortik ezin daiteke kultura politika bat egin, eta behar dugu. Galdera batzuk egin behar dira eta ondo erantzun behar dira, bestela ezin daiteke ezer atera hortik. Alberdania itxi egin zen ezta? egin al da azterketarik. Ez al zaigu pasako Kubatar batek esaten zuen bezala: Garaipenez garaipen azken derrotara arte.