Zinema atarietatik pasa eta euskaraz film bakarra ere ez egoteak sortutako ezinegona baretu nahian sortu zuen Tinko Euskara Elkartea, 1994an, Marian Galarragak (Altzo, 1947). REC grabaketa estudioa ere eratu zuen handik gutxira, bikoizketak egiteko. Filmak euskarara bikoizten eman du bizitzaren zati handiena, eta erretiroa hartuta badago ere, Tinkoko lehendakaria izaten jarraitzen du.
Nor da Marian Galarraga?
Altzon jaiotakoa, munduan zehar ibili dena eta berriro Altzora bueltatu dena. Hementxe lortu dut bakea, halako batean. Makina bat gauza egin ditut nire bizitzan, baina beti izan dut ipar, erretiroa baserri batean egingo nuela, baratza txiki batekin. Eta oraintxe nago nire ametsetako momentuan eta lekuan, hementxe bertan.
Munduan zehar ikus entzunezkoen inguruan beti?
Ez beti. Idazkari ikasketak egin nituen, eta horretan jardun nuen. Administrazio kudeatzaile izateko bi liburu irakurri, Madrilen azterketa bat egin eta gestoria batean hasi nintzen lanean, Andoainen, gestore moduan. Han ari nintzela atxilotu egin ninduten, eta ezin izan nuen han jarraitu. Jazarri ninduten, telefonoa ziztatu zidaten... Han ezin nintzen egon, eta, une hartan, egunkarian lan eskaintza bat ikusi nuen: Euskal Telebista sortzeko bikoizle eta esatariak behar ziren. Nire artean esan nuen: «Zer da ba bikoizketa?». Nik ordura arte uste nuen Marlon Brandok gazteleraz oso ondo zekiela, ez nekien zer zen bikoizketa. Telebista bat euskaraz egin zezaketenik ere ezin nuen sinetsi. Baina tira, euskaragatik eta euskararekin lotuta zegoen guztiagatik aurrera egin nuen. 900 pertsona inguru aurkeztu ginen San Tomas Lizeoan, eta 60 pertsona hartu zituzten, 30 esatari lanetarako eta beste 30 bikoizketarako. Bartzelonako ikasle onenak etorri ziren irakastera. Irakasle moduan hemengo jende jantzia ere aritu zen: Xabier Lete, Xabier Mendiguren, Xabier Elorriaga... Hortxe hasi ginen.
Zure kasuan bikoiztaile?
Bai, aurpegirik ez nuen eman nahi, ahotsa jarri nahi nuen.
Momentu horretan hasi zinen EITBn lanean?
Bai, bikoizle moduan hasi nintzen. Gero Galizian ere izan nintzen galegoei bikoizketa erakusten. Eta ondoren REC sortu genuen, bikoizketak egiteko.
Euskararen alde lan egin nahi zenuen, beraz.
Bai, argi nuen. Txiki eta Otaegi akabatu zituztenean hasi nintzen begiak zabaltzen. Beti izan dut argi nire seme-alabei nik jaso dudan Euskal Herria baino hobea utzi nahi diedala. Euskal Herri independentea, sozialista eta euskalduna. Ezertan hasi baino lehen atxilotu eta bortizki torturatu ninduten. Zerbait egin nahi nuen Euskal Herriaren alde, eta euskarari heldu nion, hor ikusi nuen bidea. Zer daukagu guk besteetatik bereizten gaituena? Euskara. Horri heltzen badiogu, nahiko independenteak izango gara.
Tinko Euskara Elkartea sortu zenuen 1994an. Zein kezka zenituen?
Guk bereziki EITBrako bikoizten genuen, eta bideoak eta DVDak ere bikoizten genituen. Areto komertzialetan, ordea, ez zegoen pelikula bakar bat ere euskaraz. Zine areto batetik pasatzen nintzen aldiro ikusten nuen euskarazko eskaintzarik ez zegoela. Horri bueltak ematen hasi nintzen. Ordurako, EITBko erosketak egiten zituztenak ezagutzen nituen, eta haiek bazekiten non zeuden pelikulak, zein banatzailek zeuzkaten, eta EITBrako saltzen bazituzten, zergatik ez zinemetarako? Hor hasi ginen lanean, zaila zen arren. Bartzelonan zeuden banatzaile garrantzitsuenak. Haiekin harremanetan jarri eta lortu genuen pixkana lanean hastea.
Hortik dator Tinko Euskara Elkartea.
Tinko banatzaile moduan, bikoiztu genuen lehen filma Alargunen gailurra izan zen, eta zine aretoetan jarri genuen. Bilbon estreinatu zen. Horixe genuen helburua: areto komertzialetan zinea euskaraz ikusi ahal izatea.
Nolako lana da hori?
Oso-oso garestia da pelikula baten eskubideak lortu, bikoiztu eta banatzea. Aurrekontu izugarria eskatzen du. Lehen bi urteetan Eusko Jaurlaritzako Kultura sailean eta Hezkuntza sailean babesa bilatzen saiatu nintzen. Ez pentsa aurrerapen gehiegi izan genuenik. Proiektu bat egin behar izan genuen, lau ardatz zituena: batetik, profesionalak behar genituen bikoizteko; bestetik, filmak behar genituen; hirugarrenik, banatu eta propaganda egin behar zen; eta, azkenik, diru laguntzak beharrezkoak ziren. Lau hanka horietakoren bat gabe ezin genuen aurrera jarraitu. Eusko Legebiltzarrean aurkeztu genuen proiektua, eta diru laguntza bat eman ziguten. Horrekin martxan hasteko aukera izan genuen.
Dirurik gabe gauza gutxi izango da egiterik.
Tinko utzi nuenean, nire semeak —Iñigo Arandia— hartu zuen elkartearen ardura. Eta ikusten dut nik pasa nituenak baino okerragoak pasatzen ari dela bera. Gauza asko ari dira lortzen, Pantailak Euskaraz mugimenduan ere sartuta daude, eta teknologia berriei buruz ere gehiago dakite orain. Bizitza aurrera doan bezala eta gizarteak aurrera egiten duen heinean, eta teknologia berritzen den bitartean, euskarak hor joan behar du, denekin batera. Atzean geratzen bada, jai daukagu.
28 urte pasa dira Tinko sortu zenuenetik. Atzera begira, nola ikusten duzu guztia?
Harrituta nago, nola den posible 28 urte pasatzea. Atzo izan balitz bezala gogoratzen ditut hasierako egunak. Egoerari begira ordea, nik nahi baino aurrerapauso gutxiago edo txikiagoak eman direla ikusten dut. Eta horrek asko amorrarazten nau. Proiektu polita eta txukuna zen, oso ondo bideratuta zegoena, baina nik ez dakit zer interesengatik desbiderarazi egin dute. Baina tira, behintzat trenbidearen errailak jarri genituen eta atzetik datozenak hori erabiliz aprobetxatu behar dute orain.
Zuek izan zineten filmak euskarara bikoitzen hasi zineten lehenak?
Gurekin batera, beste bi etxek ere egiten zuten lan hori. Eta oraintxe, uste dut, bakarra geratzen dela. Hasteko, EITBk bikoizketak kendu ditu, eta ez dago lanik, ez jenderik. Noski, bikoizleak lanbidea behar du, eta ez bazaio lan jardunaldia bikoizketarekin betetzen, beste lan batzuk aurkitzen hasiko da. Eta beste lan batean hasi eta gero nola ekarriko duzu berriro bikoizketara? Horrela galdu dira bikoizle asko eta asko.
Zer ikasi behar izaten da bikoizle izateko?
Teknika bat da. Hasteko, euskarazko kasuan, euskaraz ondo hitz egitea baloratzen da. Ondo ahoskatzea ere bai, eta esaten duzunari zentzua ematea; ez da irakurtzea soilik, esan egin behar da. Irakasten denbora luzez aritu naiz, jende askori erakutsi diot bikoizten, eta segituan antzeman izan dut nork balio duen eta nork ez.
Gaztetan euskarako klaseak ematen nituen Tolosan, gau eskolan, eta horrek ere asko lagundu zidan. Nabari zen banekiela euskaraz irakurtzen eta gainera adierazkortasuna nuela. Irakasleak zirenak edota antzerkian zebiltzanak, testua menperatzen genuenak hasi ginen mundu horretan lanean.
Itzuli eta gidoia idaztearena bikoizlearen lana da?
Ez, itzultzaileak daude horretarako. Itzuli egiten dute eta itzulpen horren zatiak egiten dira. Zati bakoitza behin eta berriro jartzen dute pantailan, ikusi eta errepikatu, eta ikusi eta errepikatu, harik eta ondo geratu arte. Zuzendariok, ordea, esaldiak egokitzeko aukera genuen; esaldi bat luzeegia bazen tarte batean sartzeko, motzagoa zen esaldi batekin ordezkatzen genuen. 
Zuek bikoizketa lana REC enpresan egiten zenuten?
Jose Felipe Auzmendi, Jose Luis Rubio, Patxi Barco eta laurok sortu genuen. Barcok utzi egin zuen segituan eta beste hirurok jarraitu genuen proiektuarekin. Garai hartan, Jose Felipe telebistako gizona zen, goiz, arratsalde eta gau zegoen. Eta Jose Luisek eta biok kontuak egiten genituen, enpresa aurrera eramaten aritzen ginen. Bikoizketari dagokionez, Jose Felipek eta biok bikoizketak egiten genituen eta Jose Luis teknikoa zen, oso ona gainera.
Film bat bikoizteko zer prozesu jarraitu behar da?
Garai hartan ikuskatzaile bat geneukan Suitzan, bestea Los Angelesen eta ni neu hemen nenbilen, Bartzelonan eta Madrilen; zer pelikula egiten ari ziren kontrolatzen genuen, eta momentuan jakiten genuen pelikula hori bikoiztea komeni zitzaigun edo ez. Los Angelesen Jessica Postigo donostiarra zegoen, bere senarrak Warnerren lan egiten zuen, eta bazekien zer film zetorren edo zer egiten ari ziren. Ameriketako Estatu Batuetan egiten ziren pelikulek Espainian banatzaile bat lortzen zuten, eta nik banatzaile horrekin negoziatu behar izaten nuen film hori euskaraz ere bikoiztua izan zedin. Suitzan Jose Luisen lehengusu bat geneukan, oso pertsona leiala eta konprometitua euskararekin eta Euskal Herriarekin. Oso pelikula politak lortzen zizkigun, ez zirenak oso komertzialak, eta Espainian banatzailerik ez zeukatenak. Beraz, guri zuzenean banatzen ziguten. Horrela, euskaraz bakarrik bikoizten zen, gaztelaniaz ere ez zegoen, eta Euskal Herrirako bakarrik izaten zen.
Eta behin bikoiztuta, nola ikus zitekeen?
Lehenik areto komertzialetan jartzen genuen, baina ederki kostata. Ez pentsa areto komertzialetako nagusiak euskarazko filma jartzearen alde zeudenik. Ez zuten ezertxo ere jakin nahi. Kontua da, eskola orduetan, Tinkotik, eskolako haurrak hartu, zine aretora eraman eta filmak ikusten genituela. Urtean zehar diru mordoa uzten genuen hor; izan ere, areto komertzialak alokatu egiten genituen. Eskola orduetan joanda, ez zitzaien ezer kostatzen aretoei, goizetan hutsik zutelako aretoa, eta horren truke ordutegi komertzialetan euskarazko filmak jartzeko eskatzen genuen. Gainera, Eusko Jaurlaritzako diru laguntza lortzeko behar-beharrezkoa zen areto komertzialetan estreinatua izatea pelikula.
Eta arrakastarik bazuten?
Ni konturatzen nintzen, guk jarritako euskarako filmekin zine aretoak bete egiten zirela. Propaganda ere halakoa egiten genuen. Esaterako, gogoan dut behin Warnerrera benetako behi bat eraman genuela, hegan egiten zuen behi baten istorioa kontatzen zelako film horretan. Asko saiatzen ginen zabaltzen, eta aretoa betetzen genuen, kexu ziren arren.
Mundu konplikatua da?
Oso konplikatua da. Zine aretoetakoek banatzaileekin izugarrizko konpromisoak dituzte. Adibide batekin azaltzearren: Harry Potter lortzen duen banatzaileak aretoari pelikula uzten dio, baina trukean bere beste hamar film jartzeko eskatzen dio, ezertarako balio ez dutenak. Horrekin betetzen dituzte ikuskizunen sailak.
Zein da Tinkoren gaur egungo jarduna?
Gaur egun Zineuskadik dauzka pelikulak eta berak bikoizten ditu. Dauzkaten pelikuletatik areto ez komertzialetarako zein pelikula komeni zaigun ikusten dugu, eskola orduetan ikasleei jartzeko. Balore batzuk lantzen dituzten filmak aukeratzen ditugu, ez diegu edozein pelikula jartzen haurrei. Gainera, material didaktikoak ere sortzen ditugu, filmarekin batera haurrei material hori eskaintzeko. Herriz herri eta ikastetxez ikastetxe gure eskaintza, gure programa zein den erakusten dugu, eta eskoletatik izena ematen dute. Irteera hori antolatzeaz arduratzen gara. Horrela, ikastetxetik irten eta zinema aretoetara joaten dira ikasleak, bestela, etxean bideo bat ikustearen parekoa litzake. Haurrek aisialdiko aukera moduan ikustea nahi dugu, euskararekin eta zerbait politarekin lotzeko gero.
Ikasle horientzat zine aretora joan eta zerbait euskaraz ikusi ahal izatea garrantzitsua da?
Hiruzpalau urteko haurrek bizitzan lehen aldiz areto batera sartu eta euskarazko pelikula bat ikusten zutela ikusteak pozten ninduen gehien. Hori niretzat sekulakoa zen. Pentsatzen dut haur horiek beti gogoratuko dutela zinea eta euskararekin lotuko dutela, bizitzako lehen filma euskaraz ikusi dutelako.
«Bizitza aurrera doan bezala, euskarak ere hor joan behar du, denekin batera»
Esana duzu, haurrek filmak gazteleraz ikusten badituzte ametsak ere gazteleraz egiten dituztela.
Eta horrela da. Eta helduoi ere gertatzen zaigu, azken gauza erdaraz ikusi badugu eta jarraian gure pentsamenduetan murgiltzen bagara, agian gaztelaniaz pentsatuko dugu. Eta film bat ikusteak haur batean eragin handiagoa du, pelikula horretan ikusitakoa amestu egiten dute askok, eta elkarrizketak euskaraz entzun badituzte, baliteke euskaraz amets egitea. Eta euskaraz amets egin eta pentsatzen baduzu, erraztasun handiagoa izango duzu euskaraz hitz egiteko ere. Nik uste momentu honetan garrantzitsuena horixe dela. Euskaldunak euskaraz baldin badaki, euskaraz egin behar du, bestela ez goaz inora. Euskara da euskaldunok daukagun altxor bakarra.
Eta bide horretan zenbateraino da garrantzitsua euskaraz filmak ikusteko gutxieneko aukera bat egotea?
Ezinbestekoa da. Horixe egiten ahalegindu gara hasiera-hasieratik. Nire helburua honakoa zen: hamar film erdaraz jartzen bazituzten, beste hamar film euskaraz ere izatea. Lekutan geratu da hori, baina tira, zerbait behintzat lortu dugu. Bidea erakutsi dugu, nondik abiatua badago, gero, atzetik datozenek egin beharko dute.
Zerk egiten du huts?
Niri euskara garrantzitsua iruditzen zaidan moduan, etsaiari ez zaio hala iruditzen. Ideologiarekin lotuta dagoela esango nuke. Euskarari laguntzea errotik moztu nahi dute, ez diote inolako babesik ematen; izan ere, pentsatzen dute zenbat eta euskaldun gehiago izan orduan eta boto gutxiago jasoko dituztela. Beraz, euskarari ezta urik ere.
Euskaraz kontsumitu nahi duen jendea badago, ordea.
Hori da. Ikusleak eta kaleko jendeak har dezala bere bezala euskara, eta esan dezala hortik ez dela mugituko: «Ni euskalduna naiz eta nire hizkuntza euskara da, eta puntu». Hori da nire postura ere momentu honetan.
Bikoiztaile aritu zinenean, nori jarri zenion ahotsa?
Jende askori [Barreak]. Besteren artean Jacqueline Bisset edota Carmen Maurari jarri nien nire ahotsa.
Kontzentrazio handia eskatzen du?
Hasieran bai, baina gero jolastu egiten genuen. Gogoan dut, Iñaki Beraetxerekin jolasean ibiltzen ginela, ea begiratu gabe nor zen gai ondo egiteko. Oso ondo pasatzen genuen.
Pertsonaia batetik bestera ahotsa moldatu, egokitu behar izatea lan erraza da?
Nik filma serioagoak edo dramatikoagoak nahiago ditut. Jende asko dago espezialista dena haurrei ahotsa jartzen. Eta marrazki bizidunak bikoizteko primerako jendea dago. Nik, adibidez, ez dut balio marrazki bizidunak egiteko. Nahiago dut pelikula batean aritu, dramatismo guztia jarriz.
Pelikulak famatu egiten dira, baina bikoizle gutxi zarete ezagunak.
Aktoreek aurpegia ematen dute eta ikusi egiten ditugu. Ahotsa, ordea, atzetik jartzen duzu, pantailaren atzean zaudela.
Zein film bikoiztu zenuen azkenekoz?
Ez dut gogoan zehazki zein izan zen. Gogoan daukadana nire lehen esaldia izan zen. Bartzelonako irakasleek irakatsi ziguten bikoizten, eta gazteleraz egiten genuen. Ospitaleko gela batean, kamioi gidari bat zaurituta zegoen eta ni bere emaztea nintzen. Atea jotzean nik esan nuen: «Hola Jade, pasad». Nonbait ondo egin izango nuen. Euskaraz bikoiztu nuen lehen filma, berriz, Marianne Xarmantaizan zen, EITBrako.
«Helburua zen gaztelaniazko hamar filmen ondoan hamar euskarazko egotea; lekutan geratu da»
Tinkok EITBrekin zein harreman zuen?
Hasiera batean ona. Esaterako, Alemaniatik zetozen filmen eskubideak zine aretoetarako, eskola haurrentzako, bideorako eta telebistarako erosten zituzten. Orduan, zati bat EITBri saltzen genion, telebistan hiru emanaldi emateko. Garai hartan nahiko txukun ateratzen zitzaigun erosketa hori. Baina gero bikoiztutako pelikularik ez jartzen hasi ziren EITBn eta ez genuen zereginik izan.
Bi urte atzera eginda, bikoiztaileak greban egon ziren. Zerbait lortu dute?
Gaur egun borrokan jarraitzen dute. Bieuse Bikoiztaile Euskaldunen Elkartea sortu zen, Pantailak Euskaraz mugimendua ere hortxe dago, eta hor dabiltza buru-belarri. Oraintxe lege bat sortu nahian ari dira, euskararen ikus-entzunezkoen ingurukoa. Borrokan dabiltza, beti bezala. Hemen inork ez du ezer oparitzen.
Bada betiko beste gai bat: azpidatziak edo bikoizketak. Zuk zer iritzi duzu?
Nik niretzat nahiago dut azpidatzita. Nik uste pelikula bat bertsio originalean ederra dela. Baina ulertzen dut ikuslearentzat erosoagoa dela pelikula bat bikoiztuta ikustea, azpidatziak irakurtzeko eta jarraitzeko erraztasun handia izatea beharrezkoa delako.
Bikoizketak bilakaerarik izan du, kalitate aldetik, esaterako?
Espainiako Estatuan dagoen bikoizketa zoragarria da, oso-oso ondo bikoizten dute. Eta hemen asko irabazi eta hobetu dugu hasiera hartatik. Kontua da, hasieran, lan mordoa zegoela. Telebistan eskaintzeko ordu erdiko edo ordubeteko bikoizketa bat egitea hamabost egun kostatzen zitzaigun, eta ordubetean janda zegoen. Hasieran txurroen moduan egiten genituen, eta kalitatea ezin izaten genuen behar bezala zaindu. Garrantzia izugarria ematen genion gauzak ondo egiteari, pertsonaia bakoitzari ondo zihoakion ahotsa aukeratu nahi izaten genuelako, eta ondo landu.
Eta zein bilakaera izango du aurrerantzean bikoizketak?
Guk erakutsitako bidea hortxe dago, hori hor geratuko da. Tinkoren kasuan bide hori eskura daukate, eta badoaz beraiek ere bide berriak irekitzen. Erretiroa hartuta nago orain, eta bakean biziko naiz Altzon.