«Utopia batean endredatu ginen»

Erabiltzailearen aurpegia Iñigo Astiz 2020ko api. 12a, 18:59

Ezetz dio Atxagak, ez duela gehiago nobelarik idatziko, 'Etxeak eta hilobiak' dela azkena. Talaia horretatik, 48 urteko idazle ibilbideari begiratzeko baliatu du unea, baina solasaldian hasi, eta luze gabe datoz proiektu berrien aipamenak.

Urteek ematen dioten muinoaren gainean irudikatzen du bere burua orain Bernardo Atxaga idazleak (Asteasu, Gipuzkoa, 1951), eta hor goitik begiratzen die idazle lanbidean emandako 48 urteotan argitaratukoek osatzen duten paisaiari. Ziutate bat izan zen abiapuntua, Etiopian egindako zeharkaldia, Obaba ondoren, hazi eta hazi, horizonte ia osoa hartzera iristeraino, baina bertan dira Bilbo, Kongo, Nevadako basamortu amaiezinak, Gernikako markak, dentista baten etxea, Groenlandiako lezioak, Bartzelona, Hanburgo, eta, azkenik, baita Ugarte izeneko herrixka ere, iaz argitaratutako Etxeak eta hilobiak eleberriak ekarrita (Pamiela). "Sukaldea batzen ari naiz", onartu du, eta, dioenez, ariketa horren parte da azken nobela hori. Azkena, ez soilik argitaratu duen azkena delako, baita nobela gehiagorik ez duela idatziko erabaki duelako ere. Bestelako generoak landu nahi dituela dio, eta "adoleszentzia berri batean" dagoela, egunkari sekretu eta guzti. Aske. Zalduondon (Araba) duen etxean hartu du telefonoa galderei erantzuteko, eta, solasaldiak aurrera egin ahala, luze gabe doaz arrakala txikiak agertzen nobelagintza uzteko asmo itxuraz sendo horren oskolean. Sekula idaztera heldu ez zen Obabari buruzko kontakizun bat dela edo irratian egindako kolaborazioak biltzeko proiektua dela, aipatzen duen proiektu berri bakoitzarekin isil senti daitezke hazten Atxagak begi aurrean ikusten duen barne paisaia horretako basoak.

Etxeak eta hilobiak liburuarekin inpresioa izan dut orain arte ez ote zaren aritu zure mapa literarioa zabaltzen, eta oraingoan, aldiz, zabaldutako guztia biltzen, mundu hori guztia berriz ere poltsikoratu nahi bazenu bezala.

Hori, alde batera, logikoa da, ze atzera begiratzeko aukera daukazu; 70 urteetara zoaz, eta zure lehen argitalpena 1972koa da. Urteak gain bat bezalatsu dira; gain horretatik zure bizitza ikusten duzu, eta orduan konturatzen zara gai batzuk, elementu batzuk, gogoeta mota bat, kezka batzuk behin eta berriro errepikatu direla zure bizitzan. Balioko luke esatea paisaia batean, eman dezagun, hainbat gune errepikatu egiten direla: hemen muino borobil bat, han beste muino borobil bat, hemen harkaitza, han ere harkaitza, erreka... Nik egin nahi izan dut mapa bat, eta hor ez bakarrik sartu nire kasuan ezagunena dena, baita hain ezaguna ez dena ere.

Hain zuzen, zure idazle paleta ia osoa dago liburuan. Bada zuk garden deitu izan duzun idazkera bat, bada parodiatik hurbil dagoen beste bat, eta bada delirio betea deskribatzeko saiakera esperimentalagorik ere.

Ez dut esango hasierako ideia hori zela. Koska baten aurrean gertatzen zara, eta, koska hori gainditzerakoan, zure almazenera begiratzen duzu, eta hizkera bat edo bestea aukeratzen duzu. Esate baterako, kasu honetan, testu parodiko hori da niretzat adibiderik zuzenena. Aspaldidanik dabilkit buruan nire paisaia horretan guneetako bat dela torturaren existentzia, eta gure gizartean tortura dela, aspaldiko milaka urteetan, zutabeetako bat. Hori da errealitatetik datorkizun zerbait. Soinujolearen semea-n uste dut zela, azaltzen da gai hori, eta Obabakoak-en ere aipamen bat dago, baina pasatu dira urteak, eta, errealitate hori ondo azaltzeko, lehengo hizkerak, komatxo artean jartzen badidazu esango nuke hizkera humanistak, niretzat gaur egun ez dira baliagarriak. Ez dute ia ezer esaten. Eta hizkera humanista horien artean sartzen ditut denuntzia politiko zuzenak eta abarrekoak. Beharrezkoak izango dira beharbada politikaren arloan, baina literaturaren arloari zerbait gehiago eskatu behar zaio; esanahi handiagoa. Eta nik pentsatu nuen parodiaren bidez, halako hizkera fribolo itxurako baten bidez, agian, irakurlea ustekabean harrapatuko nuela, eta ustekabean harrapatuz gero pentsatuko zuela zerbait. Hori da literaturaren eginkizuna, nire ustez, eta ni horretan ahalegintzen naiz. Horregatik erabili ditut beste hizkera horiek. Aurreneko aldiz egin nuen, agian, Zazpi etxe frantzian-en, ez?

Hor nabarmen. Abenturazko eleberrien tonua baliatu zenuen, hain zuzen, diskurtso horrek ezkutatzen zuena azaleratzeko.

Hor nire gogoeta zen beti aritu garela abenturetako nobelak, [Henry Morton] Stanley, Belle Epoque eta beste irakurtzen, eta konturatzen zara hori dena dela, marxista batek esango lukeen bezala, txikizio eta suntsiketa baten superestruktura bat. Hori izan da beste jende baten tragedia zapaltzeko modu bat. Eta orduan erabili nituen abenturetako eskemak eta Afrikako gertakariak modu parodikoan, besteak ateratzeko.

Chinua Acheberen Gainbehera dator dena eleberriak ere horixe kontatzen du. Lehenik, zehatz datoz Umofia izeneko herrixkako eguneroko nondik norakoak, eta, gero, ikusten da esploradore batek bizitza hori guztia hartu, eta nola bihurtzen duen ohar labur soil bat, Afrikari buruzko bere ohar koadernoan.

Horrekin bat datorren gauza bat. [Esteban Urkiaga] Lauaxeta harrapatu eta fusilatu zuten Gernikara zihoanean La Petite Gironde egunkariko kazetari batekin. Ba, Gernikari buruz ari den historia liburu batean, galdera egiten du egileak, ea zergatik ez zuten kazetariek bonbardatzea hobeto azaldu, eta esaten du seguru asko ikaratuta zeudelako izan zela, eta orduan kontatzen du Gernikara zihoan La Petite Gironde egunkariko kazetaria harrapatu, eta ia-ia fusilatu zutela, eta hor dator ohar txiki bat esaten duena berarekin gida zihoan soldadu euskalduna fusilatua izan zela. Klaro, guk badakigu hori Lauaxeta zela. Ikuspegia oso desberdina da. Horregatik, igual, euskal idazleon paper nagusietako bat da esatea "aizu, hemen egon ginen eta hau gertatu zitzaigun", ze bestela gure bizimodua eta gure jendearen bizimodua bihurtuko dira ohar txiki bat historia liburu batean.

Beti pentsatu dut bai zuk, bai eta 70eko hamarkadan idazten hasi zen belaunaldiko beste idazleek ere utopia literario bati jarraika hasi zenutela bidea; euskarari literatura bat emateko ametsari segika. Hala izan zen?

Alde batera arrazoi duzu pertzepzio horretan, baina gu baino lehen izan ziren eskultoreak. Ni gazte nintzenean, Oteizak eta Mendiburuk eta Basterretxeak eta Txillidak eta horiek denek Euskal Herriaren amets bat gauzatu nahi zuten, eta halako ezinezko utopia bat marraztu zuten, Oteizak izugarri garbi; konstruktibismoaren ildotik, berak gizarteratu nahi zuen artea, eta, bere testuak irakurtzen direnean, ikusten da Euskal Herriaren etorkizuna daukala gogoan eta utopia bat planteatzen duela. Eta, orduan, begira ze gauza bitxia den, Euskal Herrian, inolako eskolarik ez zeukan herrian, inolako mundurik ez zeukan herri batean, bat-batean, Usurbilen, Tolosan, Laudion eta beste herri askotan hasi ziren pintura eta eskultura abstraktuaren erakusketak egiten, eta jendea joaten zen. Aurreneko mugimendu hori heldu zen artearen aldetik, eta hori argi ikusten da txalapartaren eboluzioan, eta Oteizak hari balioa emateko egin zuen lanean.

Eta literatura, beraz, atzetik?

Hau, badaezpada, esango dut xuabe, baina beti gogoratuko naiz Usurbilera Els Joglarsekoak etorri zirela beren antzerki bat egitera. Oso aurrerakoiak ziren, eta bertan zeuden eskultoreak, eta bertan geunden idazle gazte batzuk. Eta gogoratzen naiz Remigio Mendiburu izugarri inpresionatuta gelditu zela teatro horrekin, eta esan zidala, "guk, eskultoreok, literatura egingo bagenu...". Gelditu nintzen moztuta, horrek bide batez esan nahi baitzuen gu ez ginela hurbiltzen, ezta hurrik eman ere. Beti gogoratzen zait nola esan zuen bihotz-bihotzetik, bat-batean ikusi zuelako bazela beste arlo bat eskultura ez zena, literaturakoa, Euskal Herria eraldatzeko. Baina guk, eskultoreen aburuz, orduan behintzat ez genuen ematen neurria. Gure artean desberdintasunak ere badaude, eta nireaz hitz egingo dut nik, baina nik ez banu literaturaren jite heroiko bat sumatu edo horretan sinistu, nondik Euskal Herri osoko herrietan eman ditudan milaka eta milaka hitzaldi eta irakurketak? Uste dut benetan milaka izan direla. Aste batzuetan sei hitzaldi eman ditut. Imajinatu [Paul] Cezanneren koadro hori, karta jokoarena; alde batean dago errealitatea, eta errealitateak kartak ematen dizkizu, eta zuk karta horiekin jokoa antolatzen duzu, eta egia da, hasieran, utopia batean endredatu ginela.

Mundua eta literatura asko aldatu dira geroztik. Nola bizi duzu hori gaur egun?

Oso konplexua litzateke niretzat esatea gaur egun non nagoen. Utopiak dauka, alde batera, kontzeptu oso soil bat, eta hala izan da beti: hau da mundu txar bat, beraz, egongo da mundu hobe bat. Baina, beste alde batera, utopiak beti eduki du halako alderdi subjektiboa, eta utopiak jendeari kemen handia eman dio eguneroko bizitzan. Gaurko gizartean? Gaurko literaturan? Nik, hortik barrena ibiltzen naizenean, eta mahai inguruetan gertatu naizenean beste herrietako idazleekin, beti pentsatu dut, "jo, hauei ez zaie ezer pasatu, eta ari dira, gizajoak, gai bila nolanahi". Nik uste dut ez baldin badago literaturan halako arrazoi bat, gizartearekin eta munduarekin lotzen duena, pintura abstraktuarekin gertatzen den bezala, azkenean, gelditzen dela apaingarri huts bezala.

Hori gutxiago gertatzen da euskal literaturan?

Euskaldunok, eta zer esanik ez afrikarrak, beste gertaera batzuen tartean gertatu gara, eta guk gizartearekin daukagun lotura hori oso nekez ahaztu dezakegu. Torturarena hor dago, esaterako. Errealitateak karta hori botatzen dizu, eta zuk horren aurrean zer egin dezakezu? Campusean bi biologoren arteko maitasun istorioa kontatu? Ba, igual bai, baina ez da gai bera.

Jarraitu elkarrizketa irakurtzen Berria-n.

Ez diogu hau kapritxo hutsagatik: lagun gaitzazu . Eduki hau guztia doan ikus dezakezu euskarazko hitzik gabeko Tolosaldea ez dugulako irudikatzen. Atarikide, iragarle eta erakunde askoren laguntzarik gabe ez litzateke posible hori. Gero eta komunitate handiagoa sortu, orduan eta sendoagoa izango da Ataria: zurekin, zuekin. Ez utzi biharko gaur egin dezakezun hori: egin zaitez Atarikide!


EGIN ATARIKIDE!