Nagore Tolosa (Berastegi, 1982) itzultzailea da, eta berak itzulitako zenbait literatur lan argitara atera dira. Orain Susa argitaletxearen Munduko Poesia Kaierak proiektuan, Ingeborg Bachmann-en antologia itzuli du, eta urrian argitaratu zen bere lana.
Nolatan iritsi zitzaizun proiektuan parte hartzeko aukera?
Itzulpengintza eta interpretazioa ikasi eta gero, beste lan batzuetan aritu nintzen baina egia da txikitatik nahikoa literaturzalea izan naizela, eta literatur lanak itzultzeko gogoa karreratik sortu zitzaidan. 2009an lagun baten bidez Philip Rothen Suminez nobela itzuli nuen, eta hortik beste lan batzuk ere itzuli ditut, gaur egunera arte. Orain dela pare bat urte, Susakoek aurretik gauza batzuk itzuliak nituela ikusita, nirekin harremanetan jarri ziren eta proposamena hortik heldu zen.
Afizioa eta ofizioa lotu dituzu, hortaz.
Bai. Hala ere, ez da jaten ematen didana. Literatur lanak itzultzetik ezin da bizi edo bizi daiteke bat baina, lan asko egin behar du batek hortatik bizitzeko. Nik irakaskuntzarekin zerikusia duten lan gehiago egin dut literaturarekin baino, hau da, niri jaten ematen didana ez da literatur itzulpena.
Munduko Poesia Kaierak proiektua Susa argitaletxeak 2014ko martxoan jarri zuen martxan. 64 orrialdeko 6 kaiera (autoreen antologiak denak) argitaratzea da helburua: 3 udaberrian eta 3 udazkenean. Zer suposatu du zuretzat horrelako proiektu batean parte hartzeak?
Lehenengo esango nuke proiektu hau euskal literaturan dagoen hutsune bat betetzera datorrela. Izan ere, narratiba edo ipuinak asko itzultzen dira, baina poesia ez da hainbeste itzuli euskarara. Literatura unibertsaleko autore asko eta asko ezagutu nahi baditugu, hegoaldekook gazteleraren bidez ezagutu behar ditugu; euskaraz ez ditugulako autore horiek ezagutu. Eta Susako proiektu honek hutsune hori bete nahi du, poeta horiek zuzenean euskaraz irakurri ahal izatea. Hori gertatzen da literatur itzuliarekin orohar. Seguraski gaur egun ateratzen diren idazle gehienek euren bibliografia osatu dute gazteleraz edo ingelesez, irakurritako literaturarekin, gehienbat, zeren euskaraz noski asko idazten da. Baina, idazleek uste dut idatzi aurretik irakurri egiten dutela, eta irakurtzen duten horren zati handi bat seguraski orain arte beste hizkuntza batean egin dute eta ez euskaraz. Orduan, proiektu honen bidez, urtean bai poesia, bai narratiba, bai beste genero batzuetako itzulpenen corpus hori zenbat eta handiagoa izan, helduko da momentu bat seguraski idazle batek bere erreferenteak euskaraz irakurriko dituela. Literatur itzuliak hori egiten du azkenean, kasu honetan euskal literatura zabaldu eta beste hizkuntza bat sortu ere. Euskaraz horrek badu bere garrantzia itzulpen kopurua oso handia delako, hizkuntza hegemonikoekin konparatuz askoz gehiago itzultzen da euskarara.
Berezia al da zuretzat horrelako proiektu batean parte hartzea?
Bai, bada. Uste dut ni literaturzalea izateaz aparte, itzulpengintza eta interpretazioa ikasita egin dezakedala... Ni ez naiz idazlea, nahiz eta esaten den itzultzaileok idazle frustratuak garela, agian egiatik badago pixka bat hor ere. Baina, nik helburu bat ikusten diot literatura itzultzeari. Egin behar da. Nik egin dezaket eta egiten dut. Uste dut egin dezakegunok jarri behar dugula gure partetik.
Orain arte eleberri edo ipuin liburuen itzulpenak argitaratu izan dituzu. Hau da lehen poesia lana. Zer moduzko esperientzia izan da?
Beste lanen oso antzekoa esango nuke. Bachmann-en jatorrizko poesiak badu metrika, badu errima, eta ni horretan tematu baino gehiago saiatu naiz euskaraz poemei erritmoa ematen. Eta ez dut indarra galdu euskaraz bertsoak sortzen. Horregatik seguraski lana ez da hain desberdina izan beste itzulpen lanetatik. Desberdina izan da, agian, bolumena. Azkenean nobela bat itzultzea luze egiten zaizu, zeren iruditzen zaizu ez duzula behin ere amaituko. Lehenengo hogei orrialdeak ondo eta gustura itzultzen dituzu, baina gainontzekoak karga bihurtzen zaizkizu. Kasu honetan, poesian, egia da poema bat amaitu eta esaten nuela, zerbait amaitu dut, behintzat. Gero seguraski, nik itzulitako poemak askoz narratiboagoak dira jatorrizkoak direnak baino. Horretaz ere jabetzen naiz, baina itzultzerakoan gauza asko bidean geratzen dira. Hori itzulpen guztietan.
Izan ere, pentsa daiteke itzultzaile batentzat erronka bat dela poesia liburu bat itzultzea.
Nik esango nuke gehiago izan dela poemen erritmoa bilatzea. Nik beti esaten dut, nire belarriarengan eta intuizioan konfiantza handia dudala, eta pentsatzen dut euskaraz irakurtzen dudan horrek (nahiz eta aspaldian euskaraz ez dudan hainbeste irakurtzen) zerbaitetarako balio didala. Intuitiboki gauza asko egiten ditut. Egia da ere seguraski bertso lerro bakoitzarekin nobela bateko esaldi batekin baino askoz denbora gehiago pasa dudala. Azkenean, 1.200 lerro baziren guztira itzuli ditudanak bertso lerro bakoitzari denbora ikaragarria eskaini diot eta seguraski nobela bateko esaldi bati ez nizkion hainbeste buelta emango. Azkenean, hitzak hautatu behar dituzulako, eta hitzekin zehatza izan, baldin eta jatorrikoa zehatza den. Gero egia da euskaraz ditxosozko diglosi horrekin termino batzuekin adibidez alemanez oso ohikoak diren termino batzuk, gero euskaraz eman eta arrotz samar gerta litezkeela. Adibidez, hori gertatu zait Ingeborg Bachmann-ek argitaratu zuen poema liburuaren izenburuarekin: Anrufung des Grossen Bären da, eta horrek inbokazioa hitza du. Euskaraz azkenean 'hel deia' jarri genuen, eta egia da lehenengo begiratuan euskal irakurleak inbokazio ikusten duenean lotu dezakeela zerbait erlijioarekin edo laguntza eskaera batekin, baina 'hel deia'-k ez dakit ñabardura horiek lortzen dituen lehen begiratuan...
Baina, hori itzulpen guztietan gertatzen da, ezta?
Bai, eta neurri batean ez dago itzultzaileon esku. Hau da, emendakina orain denok ezagutzen dugun moduan, hel deiarekin eta beste hitz askorekin ere hori gertatzen da. Erabilerarekin normaltzen dira hitzak euskaraz.
Zuk aukeratu zenuen Ingeborg Bachmann-en lana itzultzea. Zergatik bera?
Lehenengo eta behin argi nuen emakume baten lana itzuliko nuela. Zergatik? Kanonaren kontuarengatik. Hau da, idazle kanonikotzat jotzen ditugunak gehienak gizonezkoak dira, txuriak eta klase ertainekoak. Kanon hori nola berritu edo moldatu daitekeen, edo errepresentatiboagoa nola egin? Bada emakume autore gehiago sartuz. Hori da moduetako bat. Hain zuzen ere, emakumezko autore batzuen lanak ez ditugu ezagutzen, ez, ez direlako egon, baizik eta sistemak ezagutzera eman dituenak gizonezkoak izan direlako. Eta emakume batzuen lana askotan bigarren mailakotzat jo delako. Adibide bat jarriko dizut, Britania Handiko idazle bat, Elisabeth Taylor, XX. mende erdi aldeko idazlea da. Eta lan pila bat egin zituen: ipuin liburuak, nobelak... Baina, emakume horren lana 2010. urtetik aurrera hasi dira berreskuratzen Erresuma Batuan. Zergatik ez zen aintzat hartu emakume horren lana garai hartan? Ustez garaiko literaturan lantzen ziren gaietatik oso urrun zegoelako berak idazten zuena. Hau da, berak asko idazten zuen etxeko kontuez, eta etxeko kontuak ez dira izan garrantzitsuak sistemarentzat. Honekin esan nahi dudana da, nahiz eta emakume hau oso ipuingile ona izan, bere lana ez dela eman ezagutzera orain dela urte gutxira arte. Hori ez da Ingeborg Bachmann-en kasua; XX. idazle kanonikotzat jotzen da, eta beraz, ez dago galdua. Baina, argitaratu zenean ikusezin egin zuten edo autorearen intentzioaren kontrako harrera izan zuen. Nahiz eta Bigarren Mundu Gerra amaitua egon eta ustezko bakea egon garai hartako gizartean, batez ere Europan, berak bake hori ez dela benetakoa salatu nahi du eta egunerokoan faxismoa zegoela. Baina, azkenean literatur sistema kanonikoak buelta eman zion bere intentzioari eta azkenean goraipatu zena izan zen, zer lirismoa erabiltzen zuen emakumeak, zeinen ondo menderatzen zuen hizkuntza, nolako esperimentuak egiten zituen hizkuntzarekin eta nolako ondo ateratzen zitzaion dena... Eta berak seguraski bere benetako intentzioa, garai hartako sistema kontserbadorea eta emakumearen egoera salatzearena ez ziren azaleratu.
Eta horrek bere literaturan eragina izango zuen, ezta?
Bai, eragin handia izan zuen. Bera poeta bezala eman zen ezagutzera, eta horrela sartu zen literatur munduan eta literatur izar bihurtu zen. Horrek kontraesan handiak sortu zizkion, eta poesia idazteari utzi zion, ustez poesiak dagoeneko ez ziolako balio esan nahi zuena esateko, eta beste genero batzuei heldu zien. Orduan, ipuin liburuak, antzerki obrak, libretoak, itzulpenak egin zituen eta trilogia bat ere bazuen buruan Hiltzeko moduak izenekoa. Trilogia horretako lehenengo nobela bakarrik argitaratu zen bera bizirik zegoela eta gero trilogiako beste bi zatiak osatu gabe atera ziren, proiektu hori burutu aurretik hil zelako idazlea.
Genero ezberdinak landu zituen, hortaz. Eta poesia lehen garaietan kokatzen da.
Tartekatzen zuen. Hasieran poesia idazten zuen eta beste lan batzuk ere egiten zituen, baina 1970a iritsi baino lehen ustez utzi zion poesia idazteari eta heldu zien beste generoei. Nahiz eta guztiz egia ez den hori. Zeren 2000. urtean, Alemanian, bere apunte edo poema osatugabeen liburu bat argitaratu zuten. Ez dakit hori zenbateraino den etikoki edo moralki zuzena. Azkenean, idazleak ez zuelako hori baimendu, hilda zegoelako eta bere familiak hartutako erabaki bat izan zelako.
Gaur egun oraindik miresmen hori lortzen du?
Ez dakit horri erantzuten. Nik pentsatzen dudana da alemanez idatzitako literaturan Bachmann badela mito bat, eta ez bakarrik idatzi zuenarengatik, baizik eta bera oso ingurune intelektualetan mugitzen zelako, harreman erromantikoak ere izan zituen idazle batzuekin. Gero berak ere izan zuen horrelako krisialdi bat bere azken urteetan, eta horrek ere mitoa puztu zuen pixka bat. Azkenean izar bat bihurtzeak ekarri zion berari ere suntsipena. Eta ez seguraski bere lanarengatik, baizik eta bere bizitzagatik, berak transmititzen zuenagatik...
Berak arrakasta handia lortu arren, bere literatura tristea dela esan al daiteke?
Iluna esango nuke, tristea baino gehiago. Baina horrek zerikusia dauka seguraski erabiltzen duen sinbologiarekin. Erlijioarekin eta naturarekin oso lotuta dagoen sinbologia da. Hain zuzen ere, ordura arte Bigarren Mundu Gerra amaitutako idazleek idazten zutenaren ildoan, nahiz eta berak sinbologia hori erabiltzen zuen horri kontra egiteko. Berak sinesten zuen idazteak, oso ikuspegi utopikoa zeukan, mundua alda zezakeela edo behintzat mundua beste era batera pentsatzen laguntzen zuela. Horrek ekarri zion seguraski ezintasun handia ere. Garai hartan faxismoak erabat higatu zuen hizkuntza horri buelta bat eman nahi zion eta beste esanahi batzuk eman nahi zizkion hitzei eta espresioei. Hala ere, uste dut gaur egun ere poetek badutela kezka hori hitzarekiko. Azkenean, poesiak zerbait egiten badu hori da, eguneroko hizkuntzak edo komunikabideek ematen diguten narrazio horretatik aldentzen den hizkuntza bat da, guk kontuak beste era batera ikusteko.
Itzultzaile lanetan aritzen zara. Zer moduz dago egun euskarazko itzulpenen egoera?
Osasuntsu esango nuke. Dezente itzultzen da, eta ematen du gauza berria dela baina hor badaude argitaletxe batzuk, adibidez, Igela, urteak daramatzana euskarara literatura itzultzen. Nik uste dut ondo ari direla itzultzaileak. Azkenean dena ezin denez itzuli, ez dagoelako ez baliabide ekonomikorik ez eta pertsonalik. Azkenean itzultzen dena ondo hautatutako lanak dira, batez ere literatura unibertsalean. Orduan lan askok badute kalitate berme hori.
Eta itzultzaileak bazaudete?
Bai, asko gara. Jende asko aritu da, dabil eta seguraski gehiago izango dira. Ez dakit fabrika moduan egin behar den, baina nik uste dut itzuli egin behar dela. Hori da, adibidez, aurkezpen egunean Susako edioreak zioena: Itzuli behar da. Ondo edo gaizki itzuli behar da. Ez badugu egiten gaizki egingo dugula pentsatuz edo egingo duguna oso eskasa dela pentsatuz, ez genuke ezer egingo. Eta egin behar dena da egin eta egin. Eta gaur egungo itzulpenak seguraski hemendik hogei urtera ez du balioko, baina hor dago eta beste batek har dezake eta hobetu dezake. Itzulpena ez da behin betiko estatiko geratzen den zerbait. Aldatu daiteke hizkuntza aldatzen delako, gizartea aldatzen delako... Eguneratze lan hori beti egin daiteke, baina nik uste eguneratze lan horretan baino gehiago gaudela produkzio betean.
Aurrera begira, ba al duzu beste literatur lanen bat itzultzea, zure proiektuen artean?
Buruan izaten ditut, baina hori gertatzen zait euskaraz irakurtzen ez dudanean, lan guztietatik erdiak esaten dut: Hau itzuliko bagenu euskarara! Hori urtean zehar askotan gertatzen zait. Baina, benetan serio idazle bat buruan ez daukat oraintxe bertan. Adibidez, aipatu dizudan Elisabeth Taylor-en ipuinak itzultzea ondo legoke. Baina, horrenbeste gauza dago itzultzeko! Oraintxe bertan ez naiz ezertan ari alde horretatik.
Zerbait gehitu nahi al duzu?
Animatu dadila jendea irakurtzera. Euskaraz noski baietz, baina baita literatur itzulia ere. Autore asko daude euskaraz itzulita eta lehenengo aldiz ezagutu ditzakegu euskaraz ere.